۱۳۸۷ مرداد ۲۸, دوشنبه

با 28ی‌ گه‌لاوێژ، رۆژی‌ به‌گژدا چوونه‌وه‌ی‌ چه‌واشه‌كاری‌ و ئۆپۆرتۆنیزمی‌ حیزبی‌ بێت

(ئۆپۆرتۆنیزمی‌ موهته‌دی‌ تا كوێ‌؟)
ئێوه‌ هه‌وڵدان بۆ داگیر كردن و تاپۆ كردنی‌ بیرۆكه‌ و ئایدیا و پلان و پێشنیارێك له‌ لایه‌ن كه‌سێكی‌ دیكه‌وه‌ به‌ چی‌ ناوزه‌د ده‌كه‌ن؟ ئایا ئه‌م هه‌وڵه‌ ده‌چێته‌ خانه‌ی‌ سیاسه‌ت له‌مه‌ڕ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك؟ ئایا ئه‌م هه‌وڵه‌ له‌ پۆلێنی‌ هه‌وڵ بۆ هاوكاریی‌ و كۆده‌نگیی‌ حیزب و رێكخراوه‌ جۆراوجۆره‌كاندا جێی‌ ده‌بێته‌وه‌؟ ئایا بكه‌ری‌ ئه‌م هه‌وڵه‌ ده‌توانێ‌ هه‌ڵگری‌ پێناسه‌ و خووخده‌ی‌ شۆڕشگێڕی‌ بێت؟ یان ئه‌مه‌ له‌ ریزی‌ دزێوترین و گه‌نده‌ڵترین ره‌هه‌ندی‌ ئۆپۆرتۆنیزم و خۆخوازیدا هه‌ژمار ده‌كرێت؟ ئایا ئه‌مه‌ ده‌چێته‌ خانه‌ی‌ سیاسه‌ت كردنه‌وه‌ یان بكه‌ری‌ ئه‌م هه‌وڵه‌ ده‌بێ‌ ببرێته‌ لای‌ ده‌روونناس و ده‌روون شیكاریی‌ بۆ بكرێت و ده‌ستی‌ بگیرێت بۆ رزگار بوونی‌ له‌م په‌تایه‌؟
به‌م پێشه‌كیه‌ی‌ سه‌ره‌وه‌ هه‌وڵ‌ ده‌ده‌م بچمه‌ ناو بابه‌تی‌ مه‌به‌ستم.
ئه‌مڕۆ 28ی‌ گه‌لاوێژه‌ و ساڵڕۆژی‌ فه‌رمانی‌ خومه‌ینی‌ بۆ هێرش كردن بۆ سه‌ر كوردستان. به‌م بۆنه‌یه‌وه‌ میدیای‌ كوردی‌ رۆژهه‌ڵات و حیزب و رێكخراوه‌ سیاسیه‌كان و كه‌سایه‌تی‌ و گرووپی‌ جۆراوجۆر، وه‌ك ساڵانی‌ رابردوو به‌ ده‌ركردنی‌ راگه‌یه‌ندراو و به‌یاننامه‌، ئیدانه‌ی‌ ئه‌م فه‌رمانه‌یان كرد و جارێكیتر خۆڕاگریی‌ و یه‌كگرتوویی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان له‌ به‌رامبه‌ر هێرشی‌ داگیركه‌راندا به‌رز نرخێنرا و رێزی‌ لێگیرا. به‌ڵام ئه‌وه‌ی‌ ئه‌م یادكردنه‌وه‌یه‌ی‌ ئه‌مساڵ‌ له‌ ساڵانی‌ رابردوو جیا ده‌كاته‌وه‌، هاتنه‌ ئارای‌ بیرۆكه‌ی ناوزه‌د كردنی‌ ئه‌م رۆژه‌یه‌ به‌ رۆژی‌ یه‌كگرتوویی‌ و به‌رخۆدانی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات. ئه‌م پێشنیاره‌ له‌ راگه‌یاندنێكدا كه‌ به‌ ناوی‌ كۆمه‌ڵێك له‌ چالاكوانانی‌ سیاسیی‌ ناوخۆی‌ كوردستان ئیمزا كراوه‌ و بۆ هه‌موو حیزب و رێكخراوه‌ سیاسیه‌كانی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات و ناوه‌نده‌كانی‌ راگه‌یاندن نێردراوه‌، هه‌نگاوێكی‌ جێی‌ رێزه‌ و هه‌ڵگری‌ چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیه‌، له‌وانه‌:
1_ به‌كرده‌وه‌ بانگهێشتی‌ حیزبه‌كان ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ر پرۆژه‌یه‌كی‌ دیار و كۆنكرێت له‌ ده‌وری‌ یه‌ك كۆببنه‌وه‌ و یه‌ك هه‌ڵوێست بن و به‌ تێكڕا ئه‌م پێشنیاره‌ په‌سند بكه‌ن (ئه‌گه‌رچی‌ ئه‌مه‌ به‌ رواڵه‌ت سه‌ری‌ نه‌گرتووه‌ و وه‌ڵامه‌كان تێكه‌ڵ‌ به‌ دیپلۆماسی‌ و زمانبازی‌ كراوه‌).
2_ به‌پێچه‌وانه‌ی‌ قسه‌ی‌ هه‌ندێك كه‌س له‌مه‌ڕ بێ‌ جێگه‌ و پێگه‌یی‌ حیزبه‌كانی‌ رۆژهه‌ڵات، نیشان ده‌دات كه‌ سه‌ره‌ڕای‌ هه‌موو نوشست و كه‌م هێنان و ململانێی‌ ناوخۆیی‌ و نێوان حیزبی‌ و سه‌ره‌ڕای‌ هه‌موو ره‌خنه‌ی‌ ناوخۆ له‌م ئاكاره‌ی‌ حیزبه‌كان، به‌ڵام ئه‌م راستیه‌ وه‌ك خۆی‌ ماوه‌ كه‌ خه‌ڵك رێز له‌ بڕیاری‌ یه‌كده‌نگی‌ حیزبه‌كان ده‌گرن و له‌م پێناوه‌دا قۆڵی‌ هاوكاریی‌ و پشتگیریی‌ حیزبه‌كانیان زیاتر له‌ هه‌میشه‌ هه‌ڵماڵیوه‌ (ئه‌مه‌ش گه‌لێك هۆكاری‌ هه‌یه‌ و جێی‌ خۆیه‌تی‌ راڤه‌ بكرێت).
3_ ئه‌م پێشنیاره‌ له‌گه‌ڵ‌ خۆی‌ هه‌ڵگری‌ ئه‌م راستیه‌یه‌ كه‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان یه‌كگرتووانه‌ هه‌ست به‌ به‌رپرسایه‌تی‌ له‌ به‌رامبه‌ر خۆی‌ و خه‌باته‌كه‌ی‌ و مێژووه‌كه‌ی‌ ده‌كات و حیزبه‌كان ئاگادار ده‌كاته‌وه‌ كه‌ خواستی‌ حیزب ده‌بێت خواستی‌ خه‌ڵك بێت و هه‌ڵوێسته‌كان ریشه‌یان له‌ واقیعی‌ كۆمه‌ڵگای‌ كوردستاندا بێت. ئێوه‌ش ئه‌گه‌ر حازرن بۆ خه‌ڵك بن، كه‌واته‌ ده‌نگی‌ خه‌ڵك خه‌ڵك بن.
ئه‌م بانگه‌وازه‌ هه‌ڵوێستی‌ حیزبه‌كانی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ به‌دواوه‌ بوو و هه‌ر حیزبه‌ و به‌ گومانی‌ خۆی‌ وه‌ڵامێكی‌ داوه‌ته‌وه‌. له‌م نێوه‌دا ئه‌وه‌ی‌ سه‌رنجی‌ منی‌ راكێشا (به‌ڵام سه‌رسامی‌ نه‌كردم چونكه‌ یه‌كه‌مجار نیه‌) راگه‌یاندنی ژماره‌یه‌ك له حیزبه‌كان و له‌وانه‌ حیزبی‌ كۆمه‌ڵه‌ی‌ كوردستانی‌ ئێران به‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ (فه‌رمانده‌یی‌ به‌پێی‌ ده‌قی‌ پێڕه‌وی‌ ناوخۆیان) عه‌بدوڵای‌ موهته‌دی‌ بوو كه به چه‌واشه‌كاری‌ و هه‌وڵ‌ بۆ تۆمار كردنی‌ هه‌وڵی‌ دیتران به‌ ناوی‌ خۆ و تووره‌كه‌ هه‌ڵدوورین بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌ربڕی‌ ئه‌وپه‌ڕی‌ ئۆپۆرتۆنیزم و گه‌مه‌ كردنن‌ به‌ رای‌ گشتیی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان و هاوكات نیشانه‌ی‌ بێخه‌به‌ری‌ ئه‌و حیزبانه‌‌یه له‌ وشیاریی‌ سیاسیی‌ جه‌ماوه‌ری‌ كوردستان.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كاك عه‌بدوڵا و حیزبه‌كه‌ی زیاتر له‌وانی دیكه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته هه‌وڵیاندا و كه‌وتنه هات‌وهاوار، من هه‌ڵوێسته‌كه‌ی ئه‌وان ده‌ده‌مه به‌ر ره‌خنه، به‌ڵام ئه‌م ره‌خنه‌یه ته‌نیا رووی له‌وان نیه و ئه‌و چه‌ند حیزبه‌ی دیكه‌ش ده‌گرێته‌وه كه هاوشێوه‌ی ئه‌وان جووڵاونه‌ته‌وه.
له‌ دواین به‌ندی‌ راگه‌یاندنه‌كه‌ی حیزبی كۆمه‌ڵه‌ی كوردستانی ئێراندا هاتووه‌: "با رۆژی 28ی‌ گه‌لاوێژ بكه‌ینه‌ رۆژی‌ خه‌باتی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ هه‌موو كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات. با ئه‌و رۆژه‌ له‌سه‌رتاسه‌ری‌ كوردستان بكه‌ینه‌ رۆژی‌ هاوپه‌یوه‌ندی‌ و یه‌كگرتوویی‌ هه‌موو ریزه‌كانی‌ گه‌لی‌ كورد، رۆژی‌ ده‌ربڕینی‌ هاوخه‌باتیمان، رۆژی‌ نیشاندانی‌ هاوپشتیمان له‌گه‌ڵ‌ یه‌كتر و رۆژی‌ ئیعتیراز و وه‌ستانه‌وه‌ی‌ به‌تێكڕامان به‌رامبه‌ر به‌ دوژمن."
به‌ بێ‌ ئه‌وه‌ی‌ هیچ ئاماژه‌یه‌ك به‌ داخوازیی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان له‌مباره‌یه‌وه‌ بكرێت كه‌ خۆی‌ له‌ راگه‌یاندنی‌ چالاكانی‌ سیاسیی‌ ناوخۆی‌ وڵاتدا ده‌بینێته‌وه‌، هه‌وڵ‌ دراوه‌ وا نیشان بدرێت كه‌ ئه‌م پێشنیاره‌ له‌ كانیی‌ زوڵاڵ‌ و قووڵی‌ بیری‌ تیژ و جه‌ماوه‌رخوازانه‌ی‌! كاك عه‌بدوڵاوه‌ سه‌رچاوه‌ی‌ گرتووه‌ و پێویسته‌ چالاكوانانی‌ ناوبراو ئاگادار بن كه‌ له‌مه‌وبه‌دوا ئه‌گه‌ر پێشنیارێكیان بوو، له‌ یادیان بێت كه‌ ئه‌و پێشنیاره‌ له‌ مێشكی‌ كاك عه‌بدوڵادا چه‌كه‌ره‌ی‌ به‌ستووه‌ و له‌وانه‌یه‌ به‌ خه‌ون یان رێگای‌ هاك كردنی‌ ئه‌و مێشكه‌وه‌ چالاكوانان ده‌ستیان به‌و پێشنیاره‌ گه‌یشتبێت. بۆیه‌ پێویسته‌ له‌ داهاتوودا بڵێن له‌سه‌ر پێشنیاری‌ كاك عه‌بدوڵا ئێمه‌ پێمان باشه‌ وا بكه‌ین، یان شتێكی‌ له‌م بابه‌ته‌.
له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك بڵێن ئه‌وه‌ هه‌ڵوێستی‌ حیزبێكه‌ و ئیمزای‌ كومیته‌ی‌ ناوه‌ندیی‌ حیزبێكی‌ له‌ ژێره‌ ئه‌ی‌ بۆ ته‌نیا كه‌سێكی‌ پێ‌ تاوانبار ده‌كه‌ی‌ و هه‌مووی‌ ده‌خه‌یته‌ ئه‌ستۆی‌ یه‌كێك؟
به‌ چه‌ندین هۆكار ئه‌م چه‌واشه‌كاریه‌ داوێنی‌ كاك عه‌بدوڵا ده‌گرێته‌وه‌:
1_ كاك عه‌بدوڵا سه‌ركرده‌ی‌ ئه‌و حیزبه‌یه‌ و به‌رپرسه‌ له‌ هه‌ڵوێسته‌كانی‌ حیزبدا.
2_ كاك عه‌بدوڵا خۆیشی‌ له‌ وتووێژێكدا له‌گه‌ڵ‌ به‌شی‌ هه‌واڵی‌ كه‌ناڵه‌كه‌یان (رۆژهه‌ڵات) به‌ بێ‌ ئه‌وه‌ی‌ ئاماژه‌ به‌ پێشنیاری‌ چالاكوانان بكات، ده‌ڵێ‌ ئێمه‌ له‌گه‌ڵ‌ حیزبه‌كانی‌ دیكه‌ قسه‌مان كردووه‌ كه‌ ئه‌مساڵ‌ هه‌ر لایه‌نه‌ و خۆی‌ راگه‌یاندن بدات به‌ بۆنه‌ی‌ 28ی‌ گه‌لاوێژه‌وه‌. چه‌واشه‌كاریی‌ ئه‌مه‌ له‌ كوێدایه‌؟
ئه‌وه‌ی‌ كاك عه‌بدوڵا ئاماژه‌ی‌ پێده‌دات، دیالۆگی‌ حیزبه‌كان نیه‌ له‌مه‌ڕ ناودێر كردنی‌ ئه‌م رۆژه‌ له‌سه‌ر پێشنیاره‌كه‌ی‌ چالاكوانانی‌ ناوخۆ، به‌ڵكوو پێشنیارێكی‌ حیزبه‌كان بوو بۆ ئه‌وه‌ی‌ راگه‌یاندنی‌ هاوبه‌ش بۆ ئه‌م رۆژه‌ بده‌ن. كه‌ ئه‌ویش وه‌ك ماڵپه‌ڕی‌ بۆ رۆژهه‌ڵات له‌ هه‌واڵێكدا باسی‌ كردووه‌ به‌ هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌ ژماره‌یه‌ك له‌ حیزبه‌كان ئاماده‌ نه‌بوون ئیمزایان بخه‌نه‌ پاڵ‌ ئیمزای‌ حیزبه‌كانی‌ دیكه‌، سه‌ری‌ نه‌گرت و هه‌ر حیزبه‌ و خۆی‌ راگه‌یاندنی‌ دا. (نموونه‌یه‌ك له‌و هاوده‌نگیه‌ی‌ حیزبه‌كان كه‌ كاك عه‌بدوڵا باوه‌ڕی‌ پێیه‌تی‌).
كاك عه‌بدوڵا و حیزبه‌كه‌ی‌ دوای‌ هاتنه‌ ئارای‌ پێشنیاری‌ چالاكوانانی‌ سیاسیی‌ ناوخۆ، به‌ هه‌ڵه‌داوان كه‌وتنه‌ په‌له‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ بكه‌ن به‌ هی‌ خۆیان و له‌م رێگایه‌وه‌ نیشانی‌ بده‌ن كه‌ ئه‌وان چه‌نده‌ بڕوایان به‌ رای‌ خه‌ڵك هه‌یه‌ و به‌ په‌رۆشی‌ بۆچوونی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستانن و له‌ حه‌سره‌ت یه‌كخستن و هاوده‌نگ كردنی‌ حیزبه‌كاندا شه‌و و رۆژ لێك گرێده‌ده‌ن.
پێویسته‌ بپرسین كاك عه‌بدوڵا و حیزبه‌كه‌ی‌ به‌ نیازن تا كه‌ی‌ درێژه‌ به‌م چه‌واشه‌كاری‌ و هه‌وڵه‌ ناڕه‌سه‌ن و دزێوانه‌ بده‌ن، كه‌ ته‌نیا ده‌توانێت لاوازی‌ و چه‌ند به‌ره‌كایه‌تیی‌ به‌ره‌ی‌ شۆڕشی‌ رزگاریخوازانه‌ی‌ كوردستانی‌ لێ‌ بكه‌وێته‌وه‌؟ ئایا كاك عه‌بدوڵا به‌ نیاز نیه‌ له‌و وه‌همه‌ بێته‌ ده‌ر كه‌ ئه‌وی‌ ئه‌و نه‌یڵێت نابێت و ئه‌وی‌ ئه‌و نه‌یكات ناكرێت؟ ئایا باشتر نیه‌ له‌جیاتی‌ ئه‌و چه‌واشه‌كاریانه‌، داوای‌ لێبوردن له‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان بكات و به‌ خۆی‌ و رابردوویدا بچێته‌وه‌ و به‌ ره‌خنه‌ له‌ خۆ گرتن، سه‌ر له‌ نوێ‌ هه‌وڵ‌ بداته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ جارێكی‌ دیكه‌ و ئه‌مجاره‌یان راستگۆیانه‌ و له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌نده‌ گشتیه‌كانی‌ كوردستاندا كار بكات؟ با چالاكوانان و خه‌ڵكی‌ تێكۆشه‌ری‌ كوردستان له‌مباره‌یه‌وه‌ حوكم بده‌ن.
دیاره چه‌ند حیزبی دیكه‌ش و له‌وانه‌(سازمانی كوردستانی حیزبی كۆمۆنیست، سازمانی خه‌بات و پارتی ئازادیی كوردستانیش) هه‌ر ئه‌م رێچكه‌یان گرتۆته به‌ر و ئه‌م ره‌خنه‌یه داوێنی ئه‌وانیش ده‌گرێته‌وه و پێویسته به ناسینی واقیعی كوردستان و ئیمان هێنان به عه‌قڵیه‌تی خه‌ڵكی كوردستان ده‌ست له‌م چه‌شنه له سیاسه‌ت كردن به‌رده‌ن و به ره‌خنه‌یه‌كی جیددی له خۆیان تێكه‌ڵ به جه‌ماوه‌ری كوردستان ببنه‌وه.
پێشنیار ده‌كه‌م ماڵپه‌ڕی‌ بۆ رۆژهه‌ڵاتیش له‌سه‌ر بنه‌مای‌ ئه‌مانه‌ت پارێزی‌ و راستی‌، ئه‌و مافه‌ بۆ چالاكوانانی‌ سیاسیی‌ ناوخۆ به‌ ره‌سمی‌ بناسێت كه‌ پێشنیاره‌كه‌ هی‌ ئه‌وانه‌ و له‌م پێناوه‌دا راگه‌یاندنی‌ ئه‌و حیزبانه‌ جیا بكاته‌وه‌ كه‌ له‌ هه‌وڵدان پێش هه‌ر كۆده‌نگیه‌ك، بیرۆكه‌كه‌ به‌ هزری‌ خۆیان پێناسه‌ بكه‌ن و شه‌ڕی‌ خاوه‌ندارێتی‌ پێشنیاره‌كه‌ ده‌كه‌ن.
28ی گه‌لاوێژی 1387

۱۳۸۷ فروردین ۴, یکشنبه

راپۆرتی‌ رێكخراوی‌ هه‌واڵنێرانی‌ بێسنوور سه‌باره‌ت به‌ دۆخی‌ رۆژنامه‌وانی‌ له‌ ئێران له‌ ساڵی‌ 2007

رێبه‌رانی‌ ئێران له‌ ساڵی‌ رابردووشدا تاوانبار كردنی‌ ده‌زگا راگه‌یه‌نه‌ سه‌ربه‌خۆكان له‌ ده‌سه‌ڵات به‌ "ده‌ست‌وپێوه‌ند بوونی‌ ئه‌مڕیكا یان ئۆرووپا"یان درێژه‌ پێدا. ئه‌م تۆمه‌ت ساز كردنه‌ كه‌ كارێكی‌ تایبه‌ت به‌ كه‌سێك نیه‌، له‌ خزمه‌ت زیندانی‌ كردن له‌ دادگا ناعادڵانه‌ و شانۆییه‌كاندایه‌. له‌ ساڵی‌ 2007 رۆژنامه‌نووسانی‌ ئێرانی‌ له‌ تاران و كوردستان له‌گه‌ڵ‌ ده‌یان جار ده‌ستبه‌سه‌ر بوون، سزادان و داخستنی‌ رۆژنامه‌كان، زه‌ره‌ر و خه‌سارێكی‌ گه‌وره‌یان تووش بوو.ساڵی‌ 2007 ئه‌حمه‌دی‌نژاد به‌ هێرش و تۆمه‌تبار كردن له‌ دژی‌ وڵاتانی‌ رۆژئاوایی‌، فه‌زای‌ راگه‌یه‌نه‌ جیهانیه‌كانی‌ پڕ كرد و "مه‌سه‌له‌ی‌ ئه‌تۆمی‌" كه‌ به‌ "گه‌وره‌ترین خه‌باتی‌ ده‌وڵه‌ت"ی‌ ناودێر كردبوو، كرده‌ مه‌یدانی‌ سه‌ره‌كیی‌ هێرشه‌كانی‌ خۆی‌. ئه‌مه‌ ده‌ستی‌ سه‌رۆكی‌ ده‌وڵه‌تی‌ كرده‌وه‌ تا گرینگترین كێشه‌كانی‌ گرفته‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌ و ئابووریه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگای‌ ئێران پشت گوێ‌ بخات. له‌ چوارچێوه‌ی‌ ئازادیه‌ شانۆییه‌كان و به‌رته‌سك بۆ باڵه‌كانی‌ ده‌سه‌ڵاتیش، زۆربه‌ی‌ رۆژنامه‌نووسانی‌ پشتگیریكراو له‌ لایه‌ن باڵه‌ توندڕه‌وه‌كانه‌وه‌، له‌ نووسراوه‌كانیاندا ره‌خنه‌یان لێگرت. ئه‌م بڵاوكراوانه‌ش هه‌روه‌ها دژایه‌تیی‌ خۆیان له‌گه‌ڵ‌ سیاسه‌ته‌كانی‌ ده‌وڵه‌ت راگه‌یاند. له‌ به‌رامبه‌ردا رۆژنامه‌نووسانی‌ سه‌ربه‌خۆ كه‌ بۆچوونه‌كانی‌ خۆیان بڵاو كرده‌وه‌ به‌ تاوانی‌ ده‌ربڕینی‌ بۆچوونه‌كانیان تووشی‌ خه‌ساری‌ قورس هاتن. ساڵی‌ 2007 كۆماری‌ ئیسلامیی‌ ئێران هه‌روا گه‌وره‌ترین زیندانی‌ رۆژنامه‌نووسان له‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاست بوو. له‌ یه‌كه‌مین رۆژی‌ ساڵی‌ 2008دا 10 رۆژنامه‌نووس له‌ زینداندا بوون.ئه‌حمه‌دی‌نژاد له‌ سه‌فه‌ره‌ ده‌ره‌كیه‌كانیدا و هه‌ركات له‌سه‌ر پێشێلكردنی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ و سزادان و زیندانی‌ كردنی‌ هه‌ڵسووڕاوانی‌ سیاسی‌ و كه‌مایه‌تیه‌ ئایینی‌، نه‌ته‌وه‌یی‌ و جنسیه‌كان پرسیاری‌ لێده‌كرا، دووپاتی‌ ده‌كرده‌وه‌ كه‌ "خه‌ڵكی‌ ئێران ئازادترین خه‌ڵكی‌ جیهانن". ئه‌مه‌ له‌ حاڵێكدایه‌ كه‌ پێشێلكاریه‌ تۆماركراوه‌كان له‌ ساڵی‌ 2007 نیشانده‌ری‌ توند‌وتیژی‌ و سه‌ركوتی‌ زیاتری‌ رۆژنامه‌نووسان و هه‌ڵسووڕاوانی‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤه‌. به‌ڕێوه‌چوونی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ هه‌شته‌مین ده‌وره‌ی‌ مه‌جلیسی‌ شورای‌ ئیسلامی‌ له‌ ره‌شه‌مه‌ی‌ ئه‌مساڵدا، سه‌ره‌تای‌ ده‌وره‌یه‌كی‌ نوێیه‌ له‌ زیاتر بوونی‌ پێشێل كردنی‌ ئازادیی‌ راگه‌یاندن له‌ ئێران. له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ پێشوودا له‌ ساڵی‌ 2004، زۆربه‌ی‌ رۆژنامه‌ و ماڵپه‌ڕه‌ ئینتێرنێتیه‌كانی‌ سه‌ر به‌ ریفۆرمخوازانی‌ ده‌وڵه‌تی‌ داخران.

رۆژنامه‌نووسێك سزای‌ ئیعدامی‌ به‌سه‌ردا سه‌پا

له‌ ئێران سزای‌ ئیعدام هێشتا هه‌ڵنه‌وه‌شاوه‌ته‌وه‌ و له‌ ماوه‌ی‌ ساڵی‌ رابردوودا سه‌دان كه‌س ئیعدام كراون. عه‌دنان حه‌سه‌نپوور ته‌مه‌ن 25 ساڵ‌، رۆژنامه‌نووسی‌ حه‌وتوونامه‌ی‌ ئاسۆ له‌ رۆژی‌ 5ی‌ رێبه‌ندانی‌ 1385 و هیوا بوتیمار ته‌مه‌ن 29 ساڵ‌، هاوكاری‌ گۆڤاری‌ ئه‌نجوومه‌نی‌ ژینگه‌پارێزی‌ سه‌وزه‌چیا، رۆژی‌ 5ی‌ به‌فرانبار و دواتر رۆژی‌ 5ی‌ رێبه‌ندانی‌ 1385 گیران و له‌ رێكه‌وتی‌ 22ی‌ جۆزه‌ردانی‌ 1386 له‌ دادگایه‌كی‌ داخراودا به‌ تاوانی‌ "هه‌وڵ‌ له‌ دژی‌ ئاسایشی‌ میللی‌"،"سیخوڕی‌" و "دوژمنایه‌تیی‌ ئیسلام" دادگایی‌ كران و سزای‌ ئیعدامیان به‌سه‌ردا سه‌پێنرا و رۆژی‌ 26ی‌ پوشپه‌ڕ ئه‌م حوكمه‌ به‌ بنه‌ماڵه‌كه‌یان و یه‌كێك له‌ پارێزه‌ره‌كانیان به‌ ناوی‌ سیروان هوشمه‌ندی‌ راگه‌یه‌نرا. دیوانی‌ باڵای‌ وڵات دوای‌ تاوتوێ‌ كردنه‌وه‌ی‌ دۆسیه‌كه‌، له‌ رۆژی‌ 30ی‌ ره‌زبه‌ر حوكمی‌ ئیعدامی‌ عه‌دنانی‌ په‌سند كرد و حوكمه‌كه‌ی‌ هیوای‌ هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. عه‌دنانی‌ حه‌سه‌نپوور تۆمه‌تی‌ وه‌ك "سیخوڕی‌، دانی‌ زانیاریی‌ ناوه‌نده‌ سه‌ربازیه‌كان به‌ ئۆپۆزسیۆن و هه‌روه‌ها په‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ تۆمه‌تبارانی‌ ئه‌هواز له‌ سنووری‌ مه‌ریوان و په‌یوه‌ندی‌ له‌گه‌ڵ‌ كه‌سێك له‌ وه‌زاره‌تی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ ئامریكا"ی‌ به‌ره‌وڕوو بۆته‌وه‌. گۆڕینی‌ سزاكه‌ی‌ هیوا بوتیمار هێشتا به‌ ره‌سمی‌ له‌ لایه‌ن به‌رپرسانی‌ وه‌زاره‌تی‌ داد نه‌سه‌لمێنراوه‌.

زیاتر بوونی‌ گوشاره‌كان بۆ سه‌ر راگه‌یاندنه‌كان

ساڵی‌ 2007 زیاتر له‌ 50 رۆژنامه‌نووس له‌ لایه‌ن ده‌زگایی‌ قه‌زایی‌ لێپێچینه‌وه‌یان لێكراوه‌. ئه‌م هه‌ڕه‌شانه‌ی‌ ده‌زگای‌ قه‌زایی‌ سه‌ره‌ڕای‌ ئه‌و گوشاره‌ ئابووری‌ و ئیداریانه‌یه‌ كه‌ له‌سه‌ر بڵاوكراوه‌كانی‌ ناحكوومی‌ و دژ به‌ باڵی‌ ده‌سه‌ڵاتدارن. وه‌زاره‌تی‌ فه‌رهه‌نگی‌ ئیسلامی‌ كه‌ به‌ واتایه‌ك به‌رپرسایه‌تیی‌ ئیداره‌ و په‌ره‌پێدانی‌ چاپه‌مه‌نیه‌كانی‌ له‌ ئه‌ستۆیه‌، خۆی‌ زیاتر له‌ 4 بڵاوكراوه‌ی‌ پێش بڵاوبوونه‌وه‌یان داخستووه‌. ده‌یان بڵاوكراوه‌ی‌ دیكه‌ش وه‌ك "شه‌رق" یان "مه‌دره‌سه‌" به‌شێوه‌ی‌ كاتی‌ داخران كه‌ دۆسیه‌كه‌یان له‌ لایه‌ن لیژنه‌ی‌ چاودێریی‌ به‌سه‌ر چاپه‌مه‌نیه‌كاندا نێردراوه‌ته‌ دادگا. ماڵپه‌ڕه‌ هه‌واڵنێریه‌كانی‌ سه‌ر ئینتێرنێت هه‌روا له‌ ریزی‌ سانسۆردان. ئێران خاوه‌نی‌ زۆرترین ماڵپه‌ڕنووسی‌ نارازیه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاستدا و هه‌ر به‌و راده‌یه‌ش، مه‌ترسیی‌ سانسۆریان له‌سه‌ره‌. ئه‌مساڵیش ده‌یان ماڵپه‌ڕ كه‌وتنه‌ به‌ر تیغی‌ سانسۆر.حه‌وتوونامه‌ی‌ كه‌ره‌فتوو نموونه‌یه‌كی‌ روونه‌ له‌ سیاسه‌تی‌ سه‌ركوتی‌ چاپه‌مه‌نیه‌كان له‌ لایه‌ن وه‌زاره‌تی‌ فه‌رهه‌نگی‌ ئیسلامیه‌وه‌. ئه‌م حه‌وتوونامه‌یه‌ له‌ رۆژی‌ 8ی‌ به‌فرانباری‌ ئه‌مساڵدا له‌ لایه‌ن بریكاری‌ چاپه‌مه‌نیه‌كانی‌ وه‌زاره‌تی‌ فه‌رهه‌نگی‌ ئیسلامیه‌وه‌ به‌هۆی‌ "بڵاونه‌بوونه‌وه‌ی‌ به‌شێوه‌ی‌ رێك‌وپێك" داخرا. ئه‌م بڕیاره‌ له‌حاڵێكدا بوو كه‌ ته‌نیا 23 رۆژ له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی‌ دوایین ژماره‌كه‌ی‌ تێپه‌ڕیبوو و یاسا له‌مباره‌یه‌وه‌ مۆڵه‌تی‌ 9 مانگی‌ بۆ بڵاوكراوه‌كان دیاریكردووه‌. حه‌وتوونامه‌ی‌ كه‌ره‌فتوو 62 ژماره‌ی‌ لێ‌ بڵاو كرایه‌وه‌ به‌ڵام چه‌ندین جار له‌ لایه‌ن به‌رپرسانی‌ ئه‌منیه‌تیه‌وه‌ كێشه‌ بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ دروست كرا. به‌ڕێوه‌به‌رانی‌ ئه‌م بڵاوكراوه‌یه‌ چه‌ندین مانگ له‌ ژێر گوشاردا بوون و دوو رۆژنامه‌نووسی‌ ئه‌م حه‌وتوونامه‌یه‌ له‌ زینداندا بوون. ئاكۆ كوردنه‌سه‌ب رۆژی‌ 30 پوشپه‌ڕ گیرا. 19ی‌ خه‌رمانان له‌ دادگایه‌كی‌ داخراودا دادگایی‌ كرا و رۆژی‌ 31ی‌ خه‌رمانان به‌ تۆمه‌تی‌ سیخوڕی‌، 3 ساڵ‌ زیندانی‌ به‌سه‌ردا سه‌پا، به‌ڵام 22ی‌ خه‌زه‌رڵوه‌ر دادگای‌ پێداچوونه‌وه‌ی‌ ئوستانی‌ كوردستان رایگه‌یاند حوكمی‌ زیندانه‌كه‌ی‌ بۆ 6 مانگ كه‌م كراوه‌ته‌وه‌. (ئاكۆ كوردنه‌سه‌ب رۆژی‌ 27ی‌ به‌فرانبار دوای‌ كۆتایی‌ زیندانه‌كه‌ی‌، ئازاد كرا.) كاوه‌ جه‌وانمه‌رد له‌ رۆژی‌ 26ی‌ سه‌رماوه‌زی‌ 1385 هه‌تا ئێستا له‌ زینداندایه‌. ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ی‌ حه‌وتوونامه‌ی‌ كه‌ره‌فتوو رۆژی‌ 27ی‌ گوڵانی‌ ئه‌مساڵ‌ له‌ لایه‌ن لقی‌ 6ی‌ دادگای‌ سنه‌وه‌ و له‌ دادگایه‌كی‌ داخراودا 2 ساڵ‌ زیندانی‌ به‌سه‌ردا سه‌پا. جه‌وانمه‌رد له‌ رۆژی‌ 8ی‌ به‌فرانباره‌وه‌ بۆ تێپه‌ڕاندنی‌ ماوه‌ی‌ زیندانه‌كه‌ی‌، گواسترایه‌وه‌ بۆ زیندانی‌ مه‌راغه‌.هه‌روه‌ها له‌ كوردستان 3 ساڵ‌ دوای‌ داخستنی‌ حه‌وتوونامه‌ی‌ "په‌یامی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان" به‌ڕیه‌وه‌به‌ره‌كه‌ی‌ واته‌ "محه‌مه‌دسه‌دیق كه‌بوودوه‌ند" له‌ مانگی‌ پووشپه‌ڕدا گیرا و بۆ زیندانی‌ ئێوین به‌ڕێ‌ كرا. له‌ خه‌رمانانی‌ 1384 حوكمی‌ كه‌بوودوه‌ند له‌ لایه‌ن دادگای‌ پێداچوونه‌وه‌ی‌ كوردستان په‌سند كرا و ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ به‌ تاوانی‌ وه‌ك "بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ درۆ بۆ شێواندنی‌ رای‌ گشتی‌ و كێشه‌نانه‌وه‌ له‌ نێوان توێژه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگادا له‌ رێگای‌ باسكردنی‌ مه‌سه‌له‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌" به‌ ساڵێك زیندان و 5 ساڵ‌ دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ كاری‌ رۆژنامه‌نووسی‌ سزا درا. كه‌بوودوه‌ند به‌ هاوكاریی‌ هه‌ندێك له‌ رۆژنامه‌نووسان له‌ دوو ساڵ‌ له‌وه‌ پێشه‌وه‌ رێكخراوی‌ پارێزگاری‌ له‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤی‌ كوردستانی‌ دامه‌زراندووه‌ كه‌ ماڵپه‌ڕه‌كه‌ی‌ چه‌ندین جار له‌ لایه‌ن به‌رپرسانی‌ ئێرانه‌وه‌ داخراوه‌. ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ گوشارێكی‌ زۆری‌ له‌ لایه‌ن به‌رپرسانی‌ كۆماری‌ ئیسلامیه‌وه‌ له‌سه‌ره‌ بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ رێكخراوه‌كه‌ و قبووڵ‌ كردنی‌ تۆمه‌تی‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ راپۆرتی‌ ناڕاست. هاوكارێكی‌ دیكه‌ی‌ ئه‌م حه‌وتوونامه‌یه‌ به‌ ناوی‌ ئیجلال قه‌وامی‌ رۆژی‌ 19ی‌ جۆزه‌ردان له‌ لایه‌ن لقی‌ یه‌كی‌ دادگای‌ سنه‌وه‌ 3 ساڵ‌ زیندانی‌ به‌سه‌ردا سه‌پا و رۆژی‌ 18ی‌ پووشپه‌ڕ دوای‌ بانگهێشت بۆ دادگا، ده‌ستبه‌سه‌ر و زیندانی‌ كرا. ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ له‌ ساڵی‌ 84 و له‌ زیندان تووشی‌ نه‌خۆشیی‌ هه‌و كردنی‌ چاوه‌كانی‌ هات و تا پێش له‌ گیرانی‌ له‌ ژێر چاودێریی‌ پزیشكدا بوو. (ئیجلال قه‌وامی‌ له‌ 5ی‌ به‌فرانباره‌وه‌ به‌ مۆڵه‌تی‌ پزیشكی‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ زیندانه‌.)له‌ تاران زۆربه‌ی‌ رۆژنامه‌نووسه‌ گیراوه‌كان له‌ زیندانه‌ تاكه‌كه‌سیه‌كانی‌ به‌ندی‌ 209ی‌ زیندانی‌ ئێوین گیراون كه‌ له‌ ژێر چاودێریی‌ وه‌زاره‌تی‌ ئیتلاعاتدایه‌. ئه‌م زیندانیانه‌ كه‌ به‌گشتی‌ ده‌كه‌ونه‌ ژێر گوشاری‌ توندی‌ رۆحی‌ و جه‌سته‌ییه‌وه‌، بۆ چاره‌سه‌ری‌ پزیشكی‌ تووشی‌ به‌ربه‌ست و ته‌نگ‌وچه‌ڵه‌مه‌ دێن. عیماده‌دین باقی‌ رۆژنامه‌نووس و پارێزه‌ری‌ مافه‌كانی‌ مرۆڤ، رۆژی‌ 5ی‌ به‌فرانبار و دوای‌ دوو جار سه‌كته‌ی‌ دڵ‌، له‌ زیندان هێنرایه‌ ده‌ر و له‌ نه‌خۆشخانه‌ دانرا. هۆی‌ سه‌ره‌كیی‌ نه‌خۆشیه‌كه‌ی‌، ئه‌و گوشارانه‌ بوو كه‌ ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ له‌ ماوه‌ی‌ زیندانی‌ بوون و لێكۆڵینه‌وه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌كانیدا تووشی‌ هاتبوو. به‌ڵام ته‌نیا شه‌وێك له‌ نه‌خۆشخانه‌ راگیرا. رۆژی‌ 28ی‌ به‌فرانبار و به‌هۆی‌ نه‌خۆشیی‌ دڵه‌وه‌، ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ جارێكی‌ دیكه‌ گوازرایه‌وه‌ بۆ نه‌خۆشخانه‌. سه‌رۆكی‌ ده‌زگای‌ قه‌زایی‌ "ئایه‌توڵا مه‌حموود هاشمیی‌ شاهروودی‌" و سه‌رۆكی‌ زیندانی‌ ئێوین ره‌زامه‌ندییان له‌سه‌ر مۆڵه‌تێكی‌ یه‌ك مانگه‌ بۆ چاره‌سه‌ری‌ پزیشكی‌ ده‌ربڕی‌. له‌ لایه‌كی‌ دیكه‌وه‌ سه‌عید مه‌تین پوور بۆ جاری‌ دووهه‌م له‌ زیندانی‌ ئیداره‌ی‌ ئیتلاعاتی‌ زه‌نجانه‌وه‌ بۆ زیندانی‌ ئێوین به‌ڕێ‌ كراوه‌. رۆژنامه‌نووسی‌ حه‌وتوونامه‌ی‌ یارپاق و هاوكاری‌ رۆژنامه‌كانی‌ ئوستانی‌ ئازه‌ربایجان رۆژی‌ 5ی‌ جۆزه‌ردان له‌ زه‌نجان گیرا و ماوه‌ی‌ دوو مانگ له‌ زیندانی‌ ئیداره‌ی‌ ئیتلاعات له‌ ژێر ئه‌شكه‌نجه‌دا بوو و دواتر برایه‌ به‌ندی‌ 209ی‌ زیندانی‌ ئێوین. دوو مانگ دواتر ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ برایه‌وه‌ زینادنی‌ زه‌نجان و له‌ رۆژی‌ 13ی‌ سه‌رماوه‌زه‌وه‌ جارێكی‌ دیكه‌ براوه‌ته‌وه‌ زیندانی‌ ئێوین. تۆمه‌ته‌كانی‌ ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ بریتیه‌ له‌ "هه‌وڵدان له‌ دژی‌ ئه‌منیه‌تی‌ میللی‌ و په‌یوه‌ندی‌ له‌گه‌ڵ‌ بێگانه‌". بڕی‌ 500 ملیۆن تمه‌ن بۆ زه‌مانه‌تی‌ ئازادكردنی‌ دیاریكراوه‌ كه‌ بنه‌ماڵه‌كه‌ی‌ ئه‌و توانا ماڵیه‌یان نیه‌.

ژنان له‌ ژێر سه‌ركوتدا

ئینتێرنێت له‌ ساڵی‌ رابردوودا بوو به‌ مه‌یدانێك بۆ درێژه‌ی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ دیفاع له‌ مافه‌كانی‌ ژنان. هه‌ڵسووڕاوانی‌ فمینیست له‌ به‌رامبه‌ر رژیمی‌ كۆماری‌ ئیسلامیدا له‌ دژی‌ هه‌ڵاواردن و بۆ سوودمه‌ندبوون له‌ مافی‌ یه‌كسان له‌ یاساكانی‌ كۆماری‌ ئیسلامیدا هه‌وڵ‌ ده‌ده‌ن.مریه‌م حسێنخا ته‌مه‌ن 32 ساڵ‌ و جیلوه‌ جه‌واهیری‌ ته‌مه‌ن 30 ساڵ‌، رۆژنامه‌نووس و فمینیست، ئه‌ندامانی‌ ده‌سته‌ی‌ نووسه‌رانی‌ ماڵپه‌ڕه‌كانی‌ "زنستان" و "گۆڕان بۆ یه‌كسانی‌" له‌ لایه‌ن دادگای‌ تایبه‌تی‌ ئه‌منیه‌تی‌ تارانه‌وه‌ تۆمه‌تی‌ وه‌ك "شێواندنی‌ رای‌ گشتی‌، پڕوپاگه‌نده‌ له‌ دژی‌ رژیم، بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ درۆ و هه‌واڵی‌ ناراست له‌ ماڵپه‌ڕه‌كاندا" له‌ رێكه‌وتی‌ 27ی‌ خه‌زه‌ڵوه‌ر و 10ی‌ سه‌رماوه‌زدا گیران. بۆ ئازادكردنیان به‌ شێوه‌ی‌ كاتی‌ بڕی‌ زه‌مانه‌تی‌ 100 ملیۆن و 50 ملیۆن تمه‌ن دیاریكرا. (ئه‌م دوو رۆژنامه‌نووسه‌ رۆژی‌ 12ی‌ به‌فرانبار به‌ دانانی‌ 5 ملیۆن تمه‌ن ئازاد كران).رۆژی‌ 13ی‌ ره‌شه‌مه‌ی‌ ساڵی‌ 1385 هێزه‌كانی‌ ئینتزامی‌ هێرشیان كرده‌ سه‌ر كۆبوونه‌وه‌ی‌ ئارامی‌ ده‌یان كه‌س له‌ هه‌ڵسووڕاوانی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ ژنان بۆ ناره‌زایی‌ له‌ دژی‌ دادگایی‌ كردنی‌ 5 كه‌س له‌ هاوبیرانیان و 34 كه‌س له‌ هه‌ڵسووڕاوان و رۆژنامه‌نووسانیان گرت. له‌ نێو گیراوه‌كاندا 22 رۆژنامه‌نووس و ماڵپه‌ڕنووس ده‌بینران، له‌وانه‌ ژیلا به‌نی‌ یه‌عقووب كه‌ له‌كاتی‌ ئاماده‌كردنی‌ راپۆرت له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌ گیرا. ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ دوای‌ ئازادبوونی‌، به‌ نووسینی‌ 2 راپۆرت له‌سه‌ر چۆنیه‌تی‌ هه‌ڵس‌وكه‌وتی‌ زیندانه‌وانه‌كان له‌ به‌ندی‌ 209 و چۆنیه‌تیی‌ گیرانیان به‌ شه‌و و سووكایه‌تی‌ كردن به‌ هه‌ڵسووڕاوانی‌ ژنان، په‌رده‌ی‌ له‌سه‌ر كاره‌كانی‌ رژیم له‌ دژی‌ ژنان هه‌ڵماڵی‌. ده‌زگای‌ قه‌زایی‌ ژماره‌یه‌ك له‌م هه‌ڵسووڕاوانه‌ی‌ به‌ زیندان و شه‌لاق لێدان سزا داوه‌ و ژماره‌یه‌كی‌ دیكه‌ش چاوه‌ڕوانی‌ دادگایی‌ كردنن.ساڵی‌ 2007 دوو رۆژنامه‌نووسی‌ خاوه‌ن ناسنامه‌ی‌ دوو وڵات، له‌ ئێران راگیران و چوونه‌ ده‌ره‌وه‌یان قه‌ده‌غه‌ كرا. په‌رناز عه‌زیما هه‌واڵنێری‌ ئێرانیی‌ رادیۆ فه‌ردا و شارۆمه‌ندی‌ ئامریكا رۆژی‌ 5ی‌ رێبه‌ندانی‌ 1385 له‌كاتی‌ دابه‌زین له‌ فرۆكه‌خانه‌ی‌ ئێران ده‌ستبه‌سه‌ر كرا و پاسپۆرته‌كه‌ی‌ لێسه‌ندرا. په‌رناز عه‌زیما بۆ سه‌ردانی‌ دایكی‌ گه‌ڕابۆوه‌. رۆژی‌ 20ی‌ جۆزه‌ردان، ده‌زگای‌ قه‌زایی‌ سه‌ره‌ڕای‌ وه‌رگرتنی‌ 550 ملیۆن تمه‌ن زه‌مانه‌ت، حازر نه‌بوو پاسپۆرته‌كه‌ی‌ عه‌زیما بداته‌وه‌ و تۆمه‌تی‌ "پڕوپاگه‌نده‌ له‌ دژی‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌" خرایه‌ پاڵی‌. په‌رناز عه‌زیما چه‌ندین جار بۆ لێپرسینه‌وه‌ بانگ كرا و به‌رپرسانی‌ ئه‌منیه‌تی‌، بۆ هاوكاری كردن گوشاریان خسته‌ سه‌ر. هه‌واڵنێری‌ رادیۆ فه‌ردا رۆژی‌ 12ی‌ خه‌رمانان له‌ لایه‌ن به‌رپرسانی‌ وه‌زاره‌تی‌ ئیتلاعاته‌وه‌ بانگ كرا و پێی‌ راگه‌یه‌نرا كه‌ ده‌توانێ‌ پاسپۆرته‌كه‌ی‌ وه‌رگرێته‌وه‌ و له‌ ئێران بچێته‌ ده‌ره‌وه‌. به‌رپرسانی‌ قه‌زایی‌ رایانگه‌یاندووه‌ كه‌ دۆسیه‌ی‌ ئه‌م هه‌واڵنێره‌ له‌ دادگا هه‌ر وا "كراوه‌یه‌". په‌رناز عه‌زیما رۆژی‌ 27ی‌ خه‌رمانان ئێرانی‌ به‌جێهێشت.مێهرنووش سلووكی‌ دۆكیۆمێنت سازی‌ ئێرانی‌ و شارۆمه‌ندی‌ فه‌رانسه‌ و خوێندكاری‌ به‌شی‌ رۆژنامه‌نووسی‌، رۆژی‌ 14ی‌ سه‌رماوه‌ز بۆ ئاماده‌كردنی‌ راپۆرتێك له‌سه‌ر رووداوه‌كانی‌ دوای‌ شه‌ڕی‌ 8 ساڵه‌ی‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌ و سه‌دام حسێن، چووه‌ ئێران. سه‌ره‌ڕای‌ تێپه‌ڕكردنی‌ قۆناغه‌ یاساییه‌كانی‌ وه‌رگرتنی‌ مۆڵه‌ت له‌ وه‌زاره‌تی‌ فه‌رهه‌نگی‌ ئیسلامی‌ بۆ ئاماده‌ كردنی‌ راپۆرته‌كه‌ی‌، رۆژی‌ 28ی‌ رێبه‌ندان له‌ لایه‌ن هێزه‌كانی‌ وه‌زاره‌تی‌ ئیتلاعاته‌وه‌ له‌ سه‌ر شه‌قام گیرا. ماڵی‌ باوكی‌ پشكێنرا و هه‌موو به‌ڵگه‌نامه‌ و ده‌ستنووسو فیلمه‌كانی‌ كه‌ له‌ بنه‌ماڵه‌ی‌ قوربانیانی‌ توندوتیژیه‌كانی‌ ده‌یه‌ی‌ 60ی‌ هه‌تاویی‌ ئێران ئاماده‌ی‌ كردبوو، له‌ لایه‌ن هێزه‌كانه‌وه‌ ده‌ستی‌ به‌سه‌ردا گیرا. سلووكی‌ بۆ ماوه‌ی‌ مانگێك له‌ به‌ندی‌ 209 زیندانی‌ كرا و رۆژی‌ 28ی‌ ره‌شه‌مه‌ی‌ 1385 به‌ دانانی‌ 100 ملیۆن تمه‌ن زه‌مانه‌ت، ئازاد كرا. سلووكی‌ له‌ لایه‌ن كۆماری‌ ئیسلامیه‌وه‌ به‌ "دروست كردنی‌ فیلمی‌ پروپاگه‌نده‌یی‌ له‌ دژی‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌" تۆمه‌تبار كرابوو. رۆژی‌ 28ی‌ به‌فرانباری‌ ئه‌مساڵ‌ و دوای‌ دادگایی‌ كردنی‌ دووهه‌م و وه‌رگرتنه‌وه‌ی‌ زه‌مانه‌ته‌كه‌ی‌ و پاسپۆرته‌كه‌ی‌، ئێرانی‌ به‌جێهێشت.

ده‌ركردنی‌ رۆژنامه‌نووسان له‌ ئێران

له‌ ماوه‌ی‌ ساڵی‌ 2007دا به‌ شێوه‌ی‌ ره‌سمی‌ دوو رۆژنامه‌نووس له‌ ئێران ده‌ركران. مانگی‌ به‌فرانبار "رۆبه‌رت تیت" هه‌واڵنێری‌ رۆژنامه‌ی‌ گاردیه‌ن، دوای‌ 3 ساڵ‌ كار كردن له‌ ئێران، مۆڵه‌ته‌كه‌ی‌ بۆ تازه‌ نه‌كرایه‌وه‌ و له‌ ئێران ده‌ركرا. هۆی‌ ده‌ركردنی‌ ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ هیچكات به‌ ره‌سمی‌ له‌ لایه‌ن كۆماری‌ ئیسلامیه‌وه‌ رانه‌گه‌یه‌نرا. به‌ڵام ئه‌و به‌هۆی‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی‌ زنجیره‌یه‌ك وتار سه‌باره‌ت به‌ چۆنیه‌تی‌ گرتنی‌ خوێندكاران، كه‌وتبووه‌ به‌ر رقی‌ ده‌وڵه‌ت. "ئه‌نگس مه‌ك دواڵ‌" رۆژنامه‌نووسی‌ رۆژنامه‌ی‌ "ئیندیپێندێت" مانگی‌ پووشپه‌ڕ دوای‌ ئه‌وه‌ی‌ به‌ڵگه‌نامه‌كانی‌ بۆ مانه‌وه‌ له‌ ئێران تازه‌ نه‌كرایه‌وه‌، به‌ ناچاری‌ ئێرانی‌ به‌جێهێشت. سه‌باره‌ت به‌ ده‌ركردنی‌ ئه‌م رۆژنامه‌نووسه‌ش، ده‌وڵه‌تی‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌ هیچ روونكردنه‌وه‌یه‌كی‌ نه‌داوه‌.

۱۳۸۶ بهمن ۱۰, چهارشنبه

بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان و خه‌باتی‌ خوێندكاری‌ و پێویستیی‌ هاوپشتی‌

ئه‌مساڵیش وه‌ك ساڵانی‌ رابردوو ده‌سه‌ڵاتدارانی‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌ هێرشیان كرده‌ سه‌ر رێ‌ و ره‌سمه‌كانی‌ تایبه‌ت به‌ رۆژی‌ خوێندكار و چه‌كداره‌كانی‌ حكوومه‌تی‌ ئیسلامی‌ خوێندكارانیان ده‌ستبه‌سه‌ر كرد و ره‌وانه‌ی‌ گرتووخانه‌كانیان كردن.
ئه‌گه‌رچی‌ حكوومه‌ت هه‌موو هه‌وڵی‌ خۆی خسته‌ گه‌ڕ بۆ كپ كردنی‌ ده‌نگی‌ خوێندكاران و مۆڵه‌تی‌ كۆبوونه‌وه‌ی‌ پێنه‌دان، به‌ڵام خوێندكارانی‌ زۆربه‌ی‌ زانكۆ و ناوه‌نده‌ زانستیه‌كانی‌ ئێران یه‌كگرتووانه‌ وه‌ك هه‌میشه‌ هاتنه‌وه‌ مه‌یدان و سووری‌ بوونی‌ خۆیان له‌سه‌ر مافه‌ ره‌واكانیان جارێكی‌ دیكه‌ نیشاندا.
ئه‌وه‌ی‌ له‌ رێ‌ و ره‌سمه‌كانی‌ ئه‌مساڵی‌ رۆژی‌ خوێندكاردا زۆر به‌رجه‌سته‌ بوو و له‌ هێرشه‌كانی‌ ده‌سه‌ڵاتدارانیشدا ره‌نگی‌ دایه‌وه‌، حوزووری‌ به‌رچاو و چالاكانه‌ی‌ خوێندكارانی‌ كورد و بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاریی‌ كوردستان له‌م كۆبوونه‌وانه‌دا بوو و هه‌ر به‌هۆی‌ ئه‌م حوزووره‌ به‌رچاوه‌ش بوو كه‌ ژماره‌یه‌كی‌ زۆر له‌ خوێندكارانی‌ كورد كه‌وتنه‌ به‌ر هێرشی‌ هێزه‌ ئه‌منیه‌تیه‌كان و راپێچی‌ گرتووخانه‌كان كران و هه‌تا ئێستاش ماوه‌ی‌ چه‌ند رۆژه‌ كه‌ بێ‌سه‌ر و شوێنن و هیچ زانیاریه‌ك ده‌رباره‌یان رانه‌گه‌یه‌نراوه‌.
بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاری‌ له‌ ساڵانی‌ رابردووشدا حوزووری‌ به‌رچاو و چالاكانه‌ی‌ خوێندكارانی‌ كوردی‌ به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌ و هه‌میشه‌ پشتیوانی‌ و هه‌ڵسووڕانی‌ خوێندكارانی‌ كوردی‌ له‌گه‌ڵ‌ بووه‌ و ئه‌مه‌ خاڵێكی‌ جێی‌ سه‌رنج و به‌هێزی‌ ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ بووه‌ و كاریگه‌ریی‌ حاشاهه‌ڵنه‌گری‌ له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشچوونی‌ خه‌باتی‌ خوێندكاری‌ بووه‌.
هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای‌ راپه‌ڕینی‌ گه‌لانی‌ ئێرانیشه‌وه‌ كه‌ خوێندكاران ده‌وری‌ كاریگه‌ریان تێدا گێڕان، خوێندكارانی‌ كورد به‌وپه‌ڕی‌ توانا و چالاكانه‌، شانبه‌شانی‌ خوێندكارانی‌ دیكه‌ هاتنه‌ مه‌یدان و به‌ركرده‌وه‌ بوون به‌ به‌شێك له‌ پێشه‌نگ و رێبه‌رانی‌ بزووتنه‌وه‌ و فاكته‌رێكی‌ گرینگ بوون له‌ ده‌ستكه‌وته‌كانی‌ ئه‌وكاتی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكارانیش.
حوزووری‌ به‌رچاو و كاریگه‌ری‌ خوێندكارانی‌ كورد له‌ ناو بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاریی‌ ئێراندا، سه‌لمێنه‌ری‌ راستیه‌كی‌ گرینگ و پڕ بایه‌خه‌. ئه‌م حوزووره‌ نیشانده‌ری‌ پشتیوانی‌ و پاڵپشتی‌ و دیفاعی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ رزگاریخوازانه‌ی‌ كوردستانه‌ له‌ خه‌باتی‌ پێشكه‌وتووانه‌ی‌ خوێندكاران و به‌ درێژایی‌ 30 ساڵی‌ رابردوو، بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان به‌ هه‌موو واتایه‌ك پشتیوانی‌ مافه‌ ره‌واكانی‌ خوێندكاران بووه‌ و له‌سه‌ر خواسته‌كانیان وه‌ده‌نگ هاتووه‌. خوێندكارانی‌ كوردیش كه‌ په‌روه‌رده‌ی‌ بزاڤی‌ رزگاریخوازانه‌ی‌ كوردستانن و له‌ جه‌رگه‌ی‌ خه‌باتێكی‌ مودێرن و سیكۆلاردا پێگه‌یشتوون، به‌ درێژایی‌ هه‌موو ئه‌م ساڵانه‌ توانیویانه‌ سیمای‌ دیار و به‌رچاو و چالاكی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاری‌ بن و رۆڵی‌ گرینگیان له‌ گه‌شه‌ پێدانی‌ سیمای‌ مودێرن و سیكۆلاری‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاراندا بینیوه‌ و له‌م پێناوه‌دا قوربانیان داوه‌ و نوێنه‌ری‌ ئازادیخوازانی‌ كوردستان بوون له‌ خه‌باتی‌ خوێندكاریدا. حوزووری‌ چالاكانه‌ی‌ ئه‌مدواییانه‌ی‌ خوێندكارانی‌ كورد له‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاریدا جارێكی‌ دیكه‌ش سه‌لمێنه‌ری‌ ئه‌و راستیه‌یه‌ كه‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان به‌ هه‌موو توانایه‌وه‌ پاڵپشتی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ پێشكه‌وتنخواز و ره‌وای‌ خوێندكارانه‌ و له‌م رێگایه‌دا هه‌موو تواناكانی‌ به‌كار ده‌هێنێت.
به‌ تێگه‌یشتن له‌م راستیه‌، ره‌وایه‌ ئه‌گه‌ر خه‌باتی‌ رزگاریخوازانه‌ی‌ كوردستان ئه‌م پاڵپشتی‌ و هاوخه‌باتیه‌ش له‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاریدا ببینێته‌وه‌ و پشتیوانیی‌ خه‌باتی‌ خوێندكاری‌ له‌ خواسته‌ ره‌وا و نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‌ خه‌ڵكی‌ كوردستان زیاتر له‌ هه‌میشه‌ هه‌ست پێبكات.
هه‌ل‌ومه‌رجی‌ ناسكی‌ ئێستا ده‌خوازێت هاوپشتیی‌ مێژوویی‌ ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌ حه‌قخوازانه‌یه‌، زیاتر له‌ پێشوو به‌رجه‌سته‌ بكرێت و هه‌روه‌ك چۆن بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان پاڵپشتی‌ به‌هێزی‌ خواسته‌كانی‌ خوێندكارانه‌، به‌و شێوه‌یه‌ش بزووتنه‌وه‌ی‌ خوێندكاری‌ به‌ پشتیوانی‌ له‌ خواسته‌ ره‌وا و عادیلانه‌كانی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان، ئه‌م هاوپشتیه‌ پته‌وتر له‌ هه‌میشه‌ بكات و به‌ دیفاع له‌ مافه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‌ گه‌لی‌ كورد و یارمه‌تیدانی‌ خه‌باته‌كه‌ی‌، خواسته‌ ره‌واكانی‌ هه‌ر دوو بزووتنه‌وه‌كه‌ زیاتر لێك هه‌ڵپێكێ و به‌ هه‌ر دوو لا خه‌باتێكی‌ بێ‌وچان درێژه‌ پێبده‌ن له‌ پێناو چه‌سپاندنی‌ عه‌داڵه‌ت و ئازادی‌ و دیموكراسی‌ و سیكۆلاریزم.
هه‌وڵدان له‌ پێناو هاوپشتیی‌ زیاتری‌ ئه‌م دوو بزووتنه‌وه‌یه‌، هه‌وڵدانه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ مافه‌ ره‌واكانمان.

۱۳۸۶ بهمن ۸, دوشنبه

ده‌وڵه‌ت و تاك له‌ روانگه‌ی‌ یۆنگه‌وه‌

ن: سروش ئه‌سكه‌نده‌ری
‌و. له‌ فارسیه‌وه‌: ئاسۆ ئیسلام په‌نا
یۆنگ 26ی‌ ژانویه‌ی‌ ساڵی‌ 1875 له‌ كسویل له‌ وڵاتی‌ سویس له‌دایك بوو. تاقانه‌ی‌ قه‌شه‌یه‌كی‌ پرۆتستانت بوو. 8 مام و باوه‌گه‌وره‌ی‌ یۆنگ هه‌مووان قه‌شه‌ بوون. له‌ ته‌مه‌نی‌ 12 ساڵاندا تووشی‌ نه‌خۆشی‌ فێ‌ هات، به‌ڵام به‌ بڕوابه‌خۆیی‌ له‌م نه‌خۆشیه‌ رزگاری‌ بوو. بوو به‌ یه‌كه‌مین سه‌رۆكی‌ ئه‌نجوومه‌نی‌ جیهانیی‌ ده‌روونشیكاری‌. ساڵی‌ 1909 په‌یوه‌ندیه‌كانی‌ له‌گه‌ڵ‌ فرۆید تێكچوو. ساڵی‌ 1913 شێوازی‌ ده‌روونناسیه‌كه‌ی‌ خۆی‌ به‌ "ده‌روونناسیی‌ شیكاری‌" ناوزه‌د كرد تا له‌ ده‌روون شیكاری‌ جیای‌ بكاته‌وه‌.
ده‌وڵه‌ت چیه‌؟ چ ئه‌ركێكی‌ له‌ ئاست تاكه‌كان له‌ ئه‌ستۆیه‌؟ ئایا كۆیه‌كی‌ سه‌رووتر له‌ تاكه‌كانه‌؟ ئه‌ركه‌كانی‌ تاك له‌ به‌رامبه‌ریدا چیه‌؟ یۆنگ له‌ كتێبه‌ ناوداره‌كه‌یدا به‌ ناوی‌ "خودی‌ نه‌دۆزراو" هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر بیرته‌سكیی‌ سیاسیی‌ دیموكراسی‌ گشتیی‌ و سۆسیالیزم و هاوكات باگه‌شه‌یه‌كی‌تر بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ بڕوابه‌خۆیی‌ و باوه‌ڕ به‌ تاك ده‌ست پێده‌كات. راستیه‌كه‌ی‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تێگه‌یشتنی‌ یۆنگ له‌ ده‌روون، به‌ناچار به‌ره‌و لایه‌نگری‌ له‌ هه‌ندێك ئامانجی‌ لیبراڵیی‌ كلاسیك به‌تایبه‌ت جه‌خت له‌سه‌ر پێگه‌ی‌ و بایه‌خی‌ تاك، گه‌شه‌ی‌ تاواناكانی‌ و خه‌بات له‌دژی‌ جه‌بری‌ تاكڕه‌وانه‌ی‌ سیاسی‌ و كۆمه‌ڵایه‌تی‌ ده‌ڕوات. ئه‌و ده‌یبینی‌ كه‌ شادی‌، خۆشحاڵی‌ و ئاسووده‌یی‌ زه‌ین، هه‌موو ده‌سكه‌وتی‌ تاكه‌كانن نه‌ك به‌رهه‌می‌ كۆمه‌ڵه‌كان. له‌گه‌ڵ‌ سه‌ركه‌وتنی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ سیكۆلاریزم، ئه‌وه‌ ده‌وڵه‌ته‌ كه‌ جێی‌ ده‌سه‌ڵاتی‌ كلیسا ده‌گرێته‌وه‌ و دوابه‌دوای‌ ئه‌وه‌ش به‌ په‌ره‌ سه‌ندنی‌ عه‌قڵ‌گه‌رایی‌، به‌ره‌و بۆرۆكراسیه‌كی‌ سه‌نتراڵ‌ و په‌سند كردن و به‌ڕێوه‌بردنی‌ یاسا هه‌نگاو ده‌نێت. به‌رهه‌می‌ ئه‌م ره‌وته‌ سه‌رهه‌ڵدانی‌ سۆسیالیزم یان ده‌وڵه‌تی‌ ریفاعه‌ كه‌ هه‌وێنی‌ ده‌روونناسانه‌كه‌ی‌ دیكتاتۆریه‌. ده‌وڵه‌تێك كه‌ عه‌وداڵی‌ له‌ناوبردنی‌ تاكێتیی‌ تاكه‌ تا خۆی‌ ببێته‌ دیاریكه‌ری‌ ژیانی‌. به‌مجۆره‌ ئه‌ركی‌ سه‌ره‌كیی‌ ده‌وڵه‌ت ده‌بێته‌ دابینكردنی‌ خۆراك، پۆشاك، په‌روه‌رده‌ و خوێندن و بواره‌ مادیه‌كانی‌ دیكه‌ی‌ ژیانی‌ تاك. ده‌وڵه‌ت بوونه‌وه‌رێكی‌ لاواز و شوێنكه‌وتوو له‌ تاك دروست ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت توانای‌ بڕیاردانی‌ وردیشی‌ بۆ خۆی‌ نیه‌. یۆنگ ده‌یسه‌لمێنێت كه‌ به‌ له‌به‌رچاو گرتنی‌ ده‌ره‌نجامه‌ ئابووری‌ و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی‌ شۆڕشی‌ پیشه‌سازی‌، ده‌وڵه‌تی‌ ریفاه پێویست و له‌ زۆر رووه‌وه‌ سوودمه‌نده‌. به‌ڵام هه‌روه‌ك ده‌كرێ‌ له‌و باسه‌ی‌ سه‌ره‌وه‌ بۆی‌ بچین، ئه‌و ده‌وڵه‌تی‌ ریفاه به‌ تێكه‌ڵه‌یه‌ك له‌ خۆشی‌ و ناخۆشی‌ ده‌زانێت. ئه‌نجامی‌ ئه‌وجۆره‌ وابه‌سته‌ییه‌ ته‌واوه‌، كۆمۆنیزمه‌ كه‌ به‌ بڕوای‌ یۆنگ له‌و چوارچێوه‌یه‌دا هه‌ر تاكێك تاكه‌كانی‌ دیكه‌ی‌ كۆمه‌ڵگا به‌ كۆیله‌ ده‌گرێت و ورده‌ ورده‌ دیكتاتۆر و خاوه‌ن كۆیله‌یه‌كی‌ توندڕه‌و، ده‌بێته‌ نوێنه‌ری‌ كۆمه‌ڵگا. به‌پێچه‌وانه‌ی‌ بۆچوونی‌ زۆربه‌ی‌ خه‌ڵك كه‌ دیكتاتۆریه‌ كۆمۆنیستیه‌كان به‌ به‌رهه‌می‌ سه‌پاندنی‌ حكوومه‌تی‌ مه‌سله‌كی‌ و سیاسی‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ تێده‌گه‌ن، یۆنگ ئه‌مجۆره‌ رژیمانه‌ له‌ راستیدا به‌ به‌رهه‌می‌ هه‌ل‌ومه‌رجی‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌ و ده‌روونی‌ كۆمه‌ڵانی‌ خه‌ڵك ده‌زانێت. هه‌ڵبه‌ته‌ یۆنگ جیاوازی‌ داده‌نێت له‌ نێوان هۆیه‌كانی‌ دیكتاتۆری‌ و هۆكاره‌كانی‌ سه‌رهه‌ڵدانی‌. دیكتاتۆری‌ به‌رهه‌می‌ ورد بوونه‌وه‌ی‌ كۆمه‌ڵایه‌تیی‌ تاكه‌كانه‌ كه‌ یه‌كده‌ست بوونیان له‌ گرووپ و رێكخراوه‌كان ده‌گات و له‌ناوچوونی‌ كه‌سێتیی‌ تاكی‌ لێده‌كه‌وێته‌وه‌. به‌ڵام یۆنگ كۆمۆنیزم به‌ به‌رهه‌می‌ وابه‌سته‌ بوونی‌ ره‌های‌ تاك به‌ ده‌وڵه‌ت و خه‌ونی‌ مرۆڤه‌كان بۆ دابین بوونی‌ هه‌موو خواسته‌ مادیه‌كانیان به‌ ده‌ستی‌ ده‌وڵه‌ت ده‌زانێت. به‌وپێیه‌ ئاشكرایه‌ كه‌ به‌ بێ‌ كۆمۆنیزمیش ده‌كرێ‌ دیكتاتۆری‌ هه‌بێ‌، به‌ڵام مادام تاكه‌كان بۆ دابین بوونی‌ پێداویستیه‌ مادی‌ و له‌وانه‌یه‌ باقی‌ پێداویستیه‌كانیشیان چاویان له‌ ده‌ستی‌ ده‌وڵه‌ت نه‌بێت، كۆمۆنیزم سه‌رهه‌ڵنادات. له‌ لایه‌كی‌ دیكه‌وه‌ یۆنگ كۆمۆنیزم به‌ بێ‌ دیكتاتۆریه‌ت به‌ نامومكین ده‌زانێ‌، چونكه‌ كۆمۆنیزم پێداگری‌ له‌سه‌ر گۆشه‌گیری‌ ده‌كات و زۆرجار بۆ پاراستنی‌ خۆی‌، ئه‌م خووخده‌یه‌ په‌ره‌ پێده‌دات. به‌ بڕوای‌ یۆنگ یه‌كێك له‌ خاڵه‌ پۆزه‌تیڤه‌كانی‌ ده‌وڵه‌ته‌ كۆمۆنیستی‌ یان فاشیستیه‌كان له‌چاو ده‌وڵه‌ته‌ دیموكراتیكه‌ سیكۆلاره‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌وڵه‌تانی‌ گرووپی‌ یه‌كه‌م سه‌ره‌تا هه‌سته‌ مه‌زهه‌بیه‌كانی‌ مرۆڤ بۆ لای‌ خۆیان راده‌كێشن. له‌وانه‌یه‌ ده‌ركه‌وته‌كانی‌ دین كه‌ ده‌كرێ‌ شوێن پێی‌ له‌ هه‌موو مێژووی‌ مرۆڤایه‌تیدا ببینرێت، له‌گه‌ڵ‌ یه‌كتر جیاواز بن، به‌ڵام غه‌ریزه‌ی‌ جێی‌ باس هه‌میشه‌ بوونی‌ هه‌یه‌. مرۆڤ ئه‌گه‌ر له‌ ده‌سته‌یه‌ك له‌ خواكان بێ‌به‌ش بكرێت، به‌دڵنیاییه‌وه‌ خوای‌ دیكه‌ ده‌خولقێنێت. كه‌واته‌ به‌ له‌به‌رچاو گرتنی‌ ئاراسته‌ی‌ دژه‌ ئایینیی‌ قۆناغی‌ نوێ‌ و بردنه‌ سه‌ره‌وه‌ی‌ ده‌وڵه‌ت تا به‌رزترین ئاستی‌ كرده‌ی‌ مه‌زهه‌بی‌، زۆرجار سه‌ر له‌ نوێ‌ له‌ سیمای‌ به‌خوا بینینی‌ ده‌وڵه‌تدا خۆی‌ ده‌رده‌خات.
ده‌وڵه‌ت هه‌مان عه‌شق و فیداكاریی‌ بۆ خۆی‌ ده‌سته‌به‌ر كردووه‌ كه‌ پێشتر بۆ كلیسا هه‌بوو. ده‌كرێ‌ به‌وجۆره‌ تێبگه‌ین كه‌ گرینگترین كاری‌ تایبه‌تیی‌ مه‌زهه‌ب سه‌پاندنی‌ ترس و تۆقاندن و دژایه‌تی‌ له‌گه‌ڵ‌ عه‌قڵانیه‌ت و وه‌ئه‌ستۆ گرتنی‌ هه‌موو كاروباری‌ ژیانه‌ به‌شێوه‌ی‌ راسته‌وخۆ و ناراسته‌وخۆ. هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌موو ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیانه‌ له‌ كۆمۆنیزمیشدا كۆیه‌. ئه‌و كۆمۆنیزمه‌ی‌ كه‌ ده‌ڵێ‌ به‌هه‌ش سه‌ر له‌ نوێ‌ له‌سه‌ر زه‌وی‌ به‌رپا ده‌كات. سیاسه‌تی‌ ده‌وڵه‌ت تا ئاستی‌ قه‌شه‌یه‌كی‌ ئایینی‌ به‌رز ده‌بێته‌وه‌. رێبه‌ر یان سه‌رۆكی‌ حیزب ده‌بێته‌ نیمچه‌ خوایه‌ك سه‌رووتر له‌ چاكه‌ و خراپه‌. لایه‌نگرانی‌ وه‌ك پاڵه‌وان و پڕوپاگه‌نده‌كار، رێزی‌ لێ‌ ده‌گرن. ته‌نها حه‌قیقه‌تێك بوونی‌ هه‌یه‌ و هیچ حه‌قیقه‌تێكی‌تر له‌ پاڵیه‌وه‌ نیه‌. ئه‌م حه‌قیقه‌ته‌ سه‌رووتر له‌ ره‌خنه‌یه‌ و هه‌ركه‌س جیاواز بیر بكاته‌وه‌، مورته‌ده‌. ئه‌خلاقی مرۆڤیش به‌ گریمانه‌ی‌ بوونی‌ وه‌ها ده‌وڵه‌تێك روو له‌ فه‌وتان ده‌نێ‌.
ئه‌مه‌ ئاساییه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ هیچ جۆره‌ ده‌زگایه‌كی‌ گشتی‌ له‌ نێوان ده‌وڵه‌ت و تاكدا بوونی‌ نیه‌، هه‌ر كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌ستی‌ له‌ ئیمتیازه‌كانی‌ خۆی‌ كێشاوه‌، دیتران خۆڕسك ده‌یكه‌ن به‌ هی‌ خۆیان و زۆرجار له‌ دژی‌ هێزی‌ ده‌وڵه‌ت سوودی‌ لێ‌ وه‌رده‌گرن. به‌مجۆره‌ له‌جیاتی‌ بێ‌ده‌وڵه‌تیی‌ مه‌ترسیدار یان به‌رخۆدانی‌ رێكخراو، له‌ داهاتوودا ئه‌گه‌ری‌ خولیای‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ كۆنترۆڵی‌ ره‌های‌ پێشوو دێته‌ ئاراوه‌. پته‌وتر بوونی‌ لغاوه‌كان كه‌ دوای‌ په‌ره‌سه‌ندنی‌ ئازادیه‌كانی‌ دوای‌ مه‌رگی‌ ستالین په‌یدا بوو و هێرش بۆ سه‌ر چیكوسلۆڤاكیا كه‌ دوای‌ به‌هاری‌ پراگ له‌ ساڵی‌ 1968 روویدا، ده‌كرێ‌ وه‌ك به‌ڵگه‌ بۆ ئه‌م قسه‌یه‌ له‌به‌رچاو بگیرێت. كه‌واته‌ ده‌وڵه‌تێكی‌ ره‌ها یان به‌ بێ‌ خه‌وشدار بوونی‌ هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی‌ درێژه‌ به‌ مانی‌ خۆی‌ ده‌دات، یان ئه‌وه‌ی‌ كه‌ به‌ ته‌واوی‌ ده‌ڕووخێت، چونكه‌ وه‌ها ده‌وڵه‌تێك له‌گه‌ڵ‌ ریفۆرمی‌ هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو ناته‌بایه‌.

ئێمه‌ی‌ میتافیزیكی‌ترین خه‌ڵك

مارتین هایدگر
و.له‌ فارسیه‌وه‌: ئاسۆ ئیسلام په‌نا
شه‌ڕ له‌سه‌ر فاشیست بوون یان نه‌بوونی‌ مارتین هایدگر، به‌شێكی‌ هه‌ره‌ به‌رچاوی‌ مێژووی‌ فه‌لسه‌فه‌ی‌ نیوه‌ی‌ دووهه‌می‌ سه‌ده‌ی‌ بیسته‌می‌ بۆخۆی‌ ته‌رخان كرد. هاوڕاكانی‌ هایدگر له‌و بڕوایه‌دا بوون كه‌ یه‌كه‌م ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ئه‌و هیچكات به‌ ره‌سمی‌ حیزبی‌ ناسیۆنال سۆسیالیستی‌ هیتله‌ری‌ به‌ ره‌سمی‌ نه‌ناسیوه‌ و دووهه‌م ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م كاره‌شی‌ كردبێ‌، ته‌نیا تووشی‌ هه‌ڵه‌یه‌كی‌ سیاسی‌ بووه‌ و هه‌رگیز نابێ‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ هه‌ڵه‌یه‌ك توانستی‌ فه‌لسه‌فیی‌ كه‌سێك حاشا بسڕینه‌وه‌ كه‌ به‌شێكی‌ فراوانی‌ باری‌ فه‌لسه‌فه‌ی‌ سه‌ده‌ی‌ بیستی‌ به‌سه‌ر شانه‌وه‌ بووه‌. نه‌یارانی‌ هایدگر له‌گه‌ڵ‌ هه‌ردوو هۆیه‌كه‌ دژ بوون. ئه‌وان نه‌ك هه‌ر به‌ڵگه‌نامه‌ و ئه‌رشیڤه‌كانی‌ زانكۆكانی‌ ئه‌ڵمانیایان بۆ گه‌ڕان به‌دوای‌ به‌ڵگه‌ی‌ هاوكاریی‌ هایدگر له‌گه‌ڵ‌ نازیه‌كان ژێروژوور كرد، كتێبه‌ فه‌لسه‌فیه‌كانیان پڕ كرد له‌و په‌یوه‌ندیه‌ی‌ له‌ نێوان تیۆری‌ و كرده‌دا هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ بیسه‌لمێنن ره‌وتی‌ هایدگر له‌ نووسینی‌ "بوون و زه‌مان" هه‌تا ئه‌ندامه‌تیی‌ حیزبی‌ ناسیۆناڵ‌ سۆسیالیست و هه‌وڵ‌ بۆ ده‌ركردنی‌ مامۆستا جووله‌كه‌كان، ره‌وتێكی‌ ته‌واو سروشتی‌ و هه‌ڵقوڵاوی‌ جه‌وهه‌ری‌ فه‌لسه‌فه‌ی‌ هایدگریه‌. كار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ مێژوونووسێكی‌ فه‌لسه‌فه‌ وه‌ك كرستیه‌ن دۆلاكامپانی‌ له‌ كتێبی‌ "مێژووی‌ فه‌لسه‌فه‌ی‌ سه‌ده‌ی‌ بیست"دا هه‌رگیز نه‌یتوانی‌ تووڕه‌یی‌ خۆی‌ له‌ ره‌فتاری‌ هایدگر بشارێته‌وه‌ و وه‌ك مێژوونووسێكی‌ فه‌لسه‌فه‌، حوكمه‌ ده‌ره‌كیه‌كان تێكه‌ل به‌ ره‌وایه‌ته‌ فه‌لسه‌فیه‌كان نه‌كات. هه‌ر بۆیه‌ به‌ درێژایی‌ كتێبه‌كه‌ی‌ هه‌ركات گه‌یشته‌ ناوی‌ هایدگر، ده‌ستی‌ كرد به‌ سووكایه‌تی‌ و گاڵته‌ كردن و بۆ بێ‌بایه‌خ نیشاندانی‌ بایه‌خی‌ فه‌لسه‌فیی‌ ئه‌و، هه‌موو هه‌وڵێكی‌ دا. بڵاوبوونه‌وه‌ی‌ كتێبی‌ "نامه‌كانی‌ هایدگر بۆ هاوسه‌ره‌كه‌ی‌" له‌ ساڵی‌ رابردوودا ئاگری‌ كێشه‌كانی‌ جارێكی‌تر هه‌ڵگیرسانده‌وه‌. په‌راوێز نووسانی‌ كتێب به‌ربوونه‌ گیانی‌ كتێبه‌كه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ بزانن ده‌توانن تێیدا سه‌ره‌ هه‌ودایه‌ك له‌ په‌یوه‌ندیی‌ هایدگر و هانا ئارنت یان نیشانه‌یه‌ك له‌ هاوڕایی‌ هایدگر له‌گه‌ڵ‌ هیتله‌ر بدۆزنه‌وه‌ یان نا. گوایه‌ هێنده‌ش ناسه‌ركه‌وتوو نه‌بوون. به‌ڵام دوور له‌ هه‌موو ئه‌م په‌راوێزانه‌، باس له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی‌ هایدگر و په‌یوه‌ندیی‌ له‌گه‌ڵ‌ سیاسه‌ت دیسان ده‌ستی‌ پێكردووه‌ته‌وه‌. ئه‌وه‌ی‌ له‌خواره‌وه‌ دێت نووسینه‌وه‌ی‌ گوتارێكه‌ له‌ هایدگر. گوتارێك كه‌ به‌ رسته‌ ئاگرینه‌كانی‌ فه‌یله‌سووفی‌ ئه‌ڵمانی‌ ده‌ست پێده‌كات و به‌ وته‌یه‌كی‌ سه‌رسووڕهێنه‌ر كۆتایی‌ دێت. هایدگر ئه‌ندامی‌ حیزبی‌ ناسیۆناڵ‌ سۆسیالیست بێت یان نه‌بێت، له‌ نێوان تیۆری‌ و كرده‌دا په‌یوه‌ندیه‌كی‌ لۆژیكی‌ یان فه‌لسه‌فی‌ هه‌بێ‌ یان نه‌بێ‌، هزری‌ هایدگر به‌ ناوچاوانی‌ فه‌لسه‌فه‌ی‌ سه‌ده‌ی‌ بیسته‌مه‌وه‌ بدره‌وشێته‌وه‌ یان نا، به‌هه‌ر حاڵ‌ ئێمه‌ له‌گه‌ڵ‌ ئه‌م گوتاره‌ به‌ره‌ورووین. وتارێك كه‌ له‌ زۆر سه‌رچاوه‌دا ناونیشانێكی‌ سه‌یری‌ هه‌ڵگرتووه‌: "ناسیۆناڵ‌ سۆسیالیزم وه‌ك پاسه‌وانی‌ بوون"
ئه‌م ئورووپایه‌ی‌ كه‌ هه‌میشه‌ له‌ پرۆسه‌ی‌ دابڕینی‌ خۆی‌ له‌ كوێری‌ ره‌هایه‌، ئه‌مڕۆ له‌ نێو به‌رداشێكی‌ به‌هێزدا تێگیراوه‌ كه‌ لایه‌كی‌ روسیا و لایه‌كه‌ی‌ دیكه‌ی‌ ئامریكایه‌. له‌ روانگه‌ی‌ میتافیزیكیه‌وه‌، روسیا و ئه‌مریكا هه‌ردوویان شتێكن: هه‌مان سه‌رشێتیی‌ ته‌كنه‌لۆژیای‌ هه‌وسار پساو و شێتێتیی‌ ناكامی‌ رێكخستنی‌ نه‌به‌ستراوه‌ به‌ خه‌ڵك. له‌پڕ ته‌كنه‌لۆژیا دووركه‌وتووترین سووچی‌ گۆی‌ زه‌وی‌ داگیر ده‌كات و ده‌رگاكانی‌ بۆ سوودی‌ ئابووری‌ ده‌كاته‌وه‌، ئه‌وكاته‌ی‌ هه‌ر رووداوێكی‌ مومكین له‌ هه‌ر شوێنێكی‌ مومكین و له‌ هه‌ر كاتێكی‌ مومكیندا، تا ئه‌و جێیه‌ی‌ بلوێ‌ بێ‌ سێ‌ و دوو ده‌ست پێی‌ راده‌گات، ئه‌وكاته‌ی‌ خه‌ڵك ده‌توانن له‌ ساته‌وه‌ختێكدا هێرش كردنه‌ سه‌ر پاشایه‌ك له‌ فه‌ره‌نسا و سه‌مفۆنیایه‌كی‌ گه‌وره‌ له‌ تۆكیۆ "ئه‌زموون" بكه‌ن، ئه‌وكاته‌ی‌ كه‌ زه‌مان ته‌نیا ده‌بێت به‌ خێرایی‌، یه‌كاویه‌ك بوون و هاوكاتی‌، و كات وه‌ك مێژوو، له‌ ژیانی‌ هه‌موو خه‌ڵك ون ده‌بێت. ئه‌وكاته‌ی‌ كه‌ به‌ "بۆكس لێدان" له‌به‌رچاوی‌ خه‌ڵك گه‌وره‌ بنوێنێت، ئه‌وكاته‌ی‌ كۆكردنه‌وه‌ی‌ هه‌زار هه‌زار خه‌ڵك به‌ سه‌ركه‌وتن ناودێر ده‌كرێ‌، پاشان، به‌ڵێ‌ پاشان، ئه‌و پرسیارانه‌ی‌ ته‌نیا به‌هۆی‌ ئه‌م ئیفاده‌ رۆحیه‌ ته‌واو گاڵته‌جاڕانه‌یه‌، بێ‌وه‌ڵام ده‌مێننه‌وه‌، ئه‌مانه‌ن: بۆچی‌؟ به‌ره‌و كوێ‌؟ و سه‌ره‌نجام ئه‌وه‌ی‌ كه‌ چی‌؟وێرانكردنی‌ مه‌عنه‌ویی‌ زه‌وی‌ تا ئه‌وجێیه‌ گه‌یشتووه‌ كه‌ خه‌ڵك ترسێكی‌ هه‌ره‌سهێنه‌ریان له‌ ئاست توێشووه‌ مه‌عنه‌ویه‌كه‌یان هه‌یه‌. ئه‌و توێشووه‌ مه‌عنه‌ویه‌ی‌ كه‌ توانای‌ ئه‌وه‌یان پێ‌ ده‌به‌خشێ‌ ئه‌م وێرانیه‌ (به‌ ناوی‌ چاره‌نووسی‌ بوون) ببینن و ئاسته‌كه‌ی‌ هه‌ڵسه‌نگێنن. ئه‌م بینینه‌ ساده‌یه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی‌ به‌ ره‌شبینیی‌ فه‌رهه‌نگیه‌وه‌ نیه‌، چونكه‌ له‌ هه‌ر سووچێكی‌ جیهان، به‌فیڕۆدانی‌ جیهان، هه‌ڵفڕینی‌ خواكان، وێرانكردنی‌ زه‌وی‌، به‌ تۆپه‌ڵ‌ كردنی‌ مرۆڤ و گومانێكی‌ نه‌فره‌ت پژێن له‌ هه‌رچی‌ ئازاد و ئه‌فرێنه‌ره‌، گه‌یشتۆته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی‌ كه‌ ده‌سته‌واژه‌گه‌لی‌ رووت و منداڵانه‌ی‌ وه‌ك "ره‌شبینی‌" و "گه‌شبینی‌" دێرزه‌مانه‌ كه‌ بوونه‌ته‌ گاڵته‌جاڕی‌.ئێمه‌ گرفتاری‌ چنگێك بووین. ئێمه‌ وه‌ك خه‌ڵكێك كه‌ له‌ سه‌نته‌ردان، سه‌ختترین گوشاره‌كان ده‌چێژین، ئێمه‌ كه‌ زۆرترین دراوسێمان هه‌یه‌، له‌ هه‌موان زیاتر له‌ مه‌ترسیداین. له‌ سه‌رووی‌ هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌وه‌ ئێمه‌ میتافیزیكی‌ترین خه‌ڵكین. ته‌نیا ئه‌گه‌ر ئه‌م خه‌ڵكه‌ له‌ خۆیاندا ده‌نگێك یان لانیكه‌م ئه‌گه‌ری‌ سه‌رهه‌ڵدانی‌ ده‌نگێك، له‌ چاره‌نووسی‌ خۆیان بخولقێنن، و به‌ تێگه‌یشتنێكی‌ ئه‌فرێنه‌ر له‌ سوننه‌ته‌كانیان بگه‌ن، ئه‌وكات ئه‌م خه‌ڵكه‌ ته‌نیا ده‌توانن به‌ زه‌بری‌ كوتك دوارۆژیان بگه‌یه‌ننه‌ سه‌رووتر له‌ چاره‌نووسیان. ئه‌م رووداوه‌ وه‌دی‌ نایه‌ت مه‌گه‌ر ئه‌وی‌ خه‌ڵك، ئه‌م خه‌ڵكه‌ خاوه‌ن مێژووه‌، خۆی‌ و له‌م رێیه‌وه‌ مێژووی‌ رۆژئاوا، له‌ ناوه‌ندی‌ پێشكه‌وتنه‌ وێناكراوه‌كانی‌ به‌ره‌و ده‌سه‌ڵاتی‌ بنچینه‌یی‌ هێزه‌كانی‌ وجوود بهاوێژێ‌. ئه‌گه‌ر هه‌ڵسه‌نگاندنی‌ ئێمه‌ ده‌رباره‌ی‌ ئورووپا ئه‌وه‌ نه‌بێت كه‌ به‌ره‌و فه‌وتان ده‌ڕوات، رزگاربوون ته‌نیا به‌ په‌یدابوونی‌ هێزێكی‌ مه‌عنه‌ویی‌ مێژوویی‌ له‌ قووڵاییه‌وه‌ روو ده‌دات.به‌هاكان، به‌ سروشتی‌ خۆیان، په‌یوه‌ستن به‌ وجووده‌وه‌ نه‌ك به‌ بڕیاره‌ ئه‌خلاقیه‌ نێردراوه‌كانه‌وه‌. به‌ڵام له‌م به‌ستێنه‌دا وجوود هه‌ر له‌ بنچینه‌وه‌ شتێكه‌ زیاتر له‌ بوونی‌ بوونه‌وه‌ران. به‌ڵام ئه‌م مانانه‌ی‌ وجوود به‌ قه‌ده‌ر مێز و كورسیه‌كان هه‌ست پێكراو نیه‌. ئه‌مڕۆ به‌هاكان ته‌نانه‌ت له‌وپه‌ڕی‌ ئه‌و ئاڵۆزی‌ و بێ‌ ریشه‌ییه‌دا كه‌ له‌گه‌ڵی‌ به‌ره‌وڕووین، له‌ نیعمه‌تی‌ وجوود به‌هره‌مه‌ندن.ئه‌گه‌رچی‌ چه‌مكی‌ "به‌ها" ورده‌ ورده‌ خه‌ریكه‌ ته‌واو بێ‌تام و سواو ده‌بێت، به‌تایبه‌ت له‌وكاته‌وه‌ی‌ كه‌ له‌م دواییانه‌دا رۆڵێكی‌ له‌ تیۆری‌ ئابووریدا وه‌ئه‌ستۆ گرتووه‌، ئه‌مڕۆ به‌هاكان به‌ "گشتێتی‌" ناو ده‌به‌ن. ساڵی‌ 1928 یه‌كه‌مین به‌رگی‌ كتێب ناسیی‌ چه‌مكی‌ به‌ها بڵاو كرایه‌وه‌. له‌وێدا ناوی‌ 661 به‌رهه‌م ده‌رباره‌ی‌ چه‌مكی‌ به‌ها هاتبوو. ئه‌مڕۆ ده‌بێ‌ ژماره‌یان گه‌یشتبێته‌ نزیك به‌ هه‌زار. ئه‌مه‌ هه‌موو ئه‌و شته‌یه‌ كه‌ پێی‌ ده‌ڵێن فه‌لسه‌فه‌. ئه‌وه‌ی‌ ئه‌مڕۆ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سیستماتیك وه‌ك فه‌لسه‌فه‌ی‌ ناسیۆناڵ‌ سۆسیالیزم ده‌وترێته‌وه‌ كه‌مترین په‌یوه‌ندیی‌ به‌ حه‌قیقه‌تی‌ ناوه‌كی‌ و گه‌وره‌یی‌ ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ (واته‌ به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ی‌ ته‌كنه‌لۆژیای‌ گشتگیر له‌گه‌ڵ‌ "پیاوی‌ چاخی‌ نوی‌") نیه‌، بزووتنه‌وه‌یه‌ك كه‌ وه‌ك ماسی‌ له‌ لێڵاوی‌ ئه‌م "به‌ها" و "گشتێتی‌"یانه‌دا هه‌ڵده‌به‌زێت.
هایل هیتله‌ر.

ده‌یه‌یه‌ك دوای‌ پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان

وتووێژ له‌گه‌ڵ‌ ساموئێل هانتینگتۆن
و.له‌ فارسیه‌وه‌: ئاسۆ ئیسلام په‌نا
زیاتر له‌ 13 ساڵه‌ ده‌سته‌واژه‌ی‌ "پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان (Clash of Civilizations) هه‌روا قسه‌ی‌ ناو باسه‌ سیاسی‌، فه‌رهه‌نگی‌ و مه‌زهه‌بیه‌كانی‌ جیهانه‌. پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان، به‌وجۆره‌ی‌ "ساموئێل هانتینگتۆن" مامۆستای‌ زانكۆی‌ هاروارد باسی‌ كرد، باس و قسه‌ی‌ گه‌رمی‌ له‌ كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌كانی‌ زانكۆكانی‌ جیهان، به‌تایبه‌ت وڵاتانی‌ موسڵمان هه‌ڵخراند. تیۆریه‌كه‌ی‌ هانتینگتۆن له‌ نیگای‌ یه‌كه‌مدا، به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ی‌ راسته‌وخۆ و توندی‌ "رۆژئاوای‌ مه‌سیحی‌" له‌گه‌ڵ‌ "جیهانی‌ ئیسلام" به‌رجه‌سته‌ ده‌كات. كاریگه‌ریی‌ ئه‌م تیۆریه‌ له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌كانی‌ جیهانی‌ هاوچه‌رخ، له‌ هیچ كه‌س شاراوه‌ نیه‌. ته‌نیا گه‌ڕان بۆ ده‌سته‌واژه‌ی‌ "پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان" له‌ ماڵپه‌ڕی‌ گوگل 62/2 ملیۆن ناونیشان به‌ ده‌سته‌وه‌ ده‌دات. ئه‌مڕۆش ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ ناوداره‌ له‌ رۆژنامه‌، كتێب، بڵاوكراوه‌ و بابه‌ت و نووسراوه‌كانی‌ هه‌موو گۆشه‌ و كه‌نارێكی‌ جیهاندا، زۆرجار به‌كار ده‌برێت. یه‌كێك له‌و دوایین تازه‌گه‌ریانه‌ی‌ كه‌ كاریگه‌ریی‌ تیۆریه‌كه‌ی‌ هانتینگتۆنی‌ پێوه‌ دیاره‌، پێشنیاره‌كه‌ی‌ رێكخراوی‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ سه‌رده‌می‌ سه‌رۆكایه‌تیی‌ كوفی‌ عه‌نان بوو كه‌ به‌ "یه‌كێتی‌ شارستانیه‌ته‌كان" (Alliance of Civilization) ناو نرا. كاریگه‌ریی‌ هزری‌ هانتینگتۆن ئه‌مڕۆ له‌ هه‌موو جیهان هه‌ست پێده‌كرێ‌ و چاوه‌ڕوان ده‌كرێ‌ تا چه‌ندین ده‌یه‌ هه‌روا جێ‌ په‌نجه‌ی‌ به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌وه‌ دیار بێت. ده‌رفه‌تێكی‌ به‌نرخ ره‌خسا تا "گۆڤاری‌ ئیسلامی‌" وتووێژێك له‌گه‌ڵ‌ پرۆفیسۆر هانتینگتۆن پێك بهێنێت و جارێكی‌تر لایه‌نه‌ جۆراوجۆره‌كانی‌ ئه‌م تیۆریه‌ پڕ هه‌رایه‌ له‌ زمانی‌ خۆیه‌وه‌ ببیستێت. ماڵه‌ بچووكه‌كه‌ی‌ له‌ یه‌كێك له‌ گه‌ڕه‌كه‌ كۆن و ئارامه‌كانی‌ شاری‌ بۆڵتۆنه‌. كه‌س پێی‌ وانیه‌ دانه‌ری‌ ئه‌م تیۆریه‌ توندوتیژه‌، كه‌سێكی‌ ئاوه‌ها ئارام و قسه‌ خۆش بێت. به‌ رووی‌ گه‌شه‌وه‌ هه‌واڵنێری‌ گۆڤاره‌كه‌ی‌ وه‌رگرت و هاوسه‌ره‌كه‌ی‌ پێ‌ ناساند. دوای‌ ئاوخواردنه‌وه‌، بڕێك باسی‌ هه‌وای‌ كرد و پاشان چووه‌ ناو باسی‌ سیاسه‌ته‌وه‌. دوای‌ نزیكه‌ی‌ سه‌عاتێك پرسیار و وه‌ڵام، نه‌ك هه‌ر لایه‌نه‌ ناڕوونه‌كانی‌ تیۆریی‌ "پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان" روون بوونه‌وه‌، به‌ڵكوو سه‌باره‌ت به‌ هه‌ندێكی‌تر له‌ به‌رهه‌مه‌كانی‌ ئه‌م بیرمه‌نده‌ش قسه‌ كرا. به‌رهه‌می‌ ئه‌م باسه‌ ئه‌وه‌ بوو كه‌ ئه‌وه‌ی‌ ئه‌مڕۆ له‌و تیۆریه‌ی‌ هه‌ڵده‌هێنجن، رێك ئه‌و شته‌ نیه‌ كه‌ مه‌به‌ستی‌ هانتینگتۆن بووه‌. ئه‌و زۆر به‌ توندی‌ دژی‌ ئه‌و بۆچوونه‌یه‌ كه‌ "جیهانی‌ ئیسلام" وه‌ك "گشت"ێكی‌ یه‌كده‌ست باس ده‌كات و پاشان وشه‌ی‌ "پێكدادان"ی‌ بۆ به‌كار ده‌هێنێت. هانتینگتۆن "جیهانی‌ ئیسلام" له‌گه‌ڵ‌ "وڵاتانی‌ ئیسلامی‌" به‌ یه‌ك مانا وه‌رناگرێت.
**
من به‌ نیازم باسه‌كه‌ به‌ پرسیارێكی‌ گشتی‌ سه‌باره‌ت به‌ كتێبه‌كه‌تان "پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان" ده‌ست پێبكه‌م. تیۆریه‌كه‌تان له‌م كتێبه‌دا ده‌كرێ‌ به‌مجۆره‌ كورت بكه‌ینه‌وه‌: سیاسه‌تی‌ زاڵ‌ به‌سه‌ر جیهانی‌ ئه‌مڕۆ ته‌نیا ده‌كرێ‌ له‌ ژێر تیشكی‌ پێكدادانی‌ دێرین و ریشه‌یی‌ نێوان كولتوور و مه‌زهه‌به‌ گه‌وره‌كانی‌ دنیا به‌ دروستی‌ شی‌ بكرێته‌وه‌. دوای‌ رووداوه‌كانی‌ 11ی‌ سیپته‌مبه‌ر، ئه‌م تیۆریه‌ ناوبانگێكی‌ زۆری‌ به‌ده‌ست هێنا. شه‌ڕی‌ ئیستا له‌گه‌ڵ‌ تیرۆریزم، به‌ره‌وڕوو بوونه‌وه‌ی‌ رۆژئاوا له‌گه‌ڵ‌ ئیسلام، وه‌ك وێنایه‌ك له‌ شه‌ڕی‌ شارستانیه‌ته‌كان سه‌یر ده‌كرێت. ئایا ئێوه‌ش وه‌ها بۆچوونێكتان هه‌یه‌؟ ئه‌گه‌ر نا، راتان سه‌باره‌ت به‌م لێكدانه‌وه‌ ناڕاسته‌ چیه‌؟
به‌كورتی‌، پێكدادانی‌ شارستانیه‌ته‌كان ده‌كرێ‌ به‌مشێوه‌یه‌ شی‌ بكه‌ینه‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندیه‌كانی‌ نێوان وڵاتان له‌ ده‌یه‌كانی‌ داهاتوودا ته‌نیا له‌ رێی‌ به‌ڵێن و په‌یوه‌ندیه‌ كولتووریه‌كانی‌ نێوانیان و هاوكات به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ فه‌رهه‌نگیه‌كانیان، به‌ دروستی‌ ده‌رك ده‌كرێ‌.ئاشكرایه‌ كه‌ له‌ داهاتووشدا وه‌ك رابردوو و ئێستا، هێز، قسه‌ی‌ یه‌كه‌م له‌ په‌یوه‌ندیه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا ده‌كات. به‌ڵام، به‌گشتی‌، كۆمه‌ڵێك خاڵی‌ وردی‌ دیكه‌ش له‌م په‌یوه‌ندیه‌دا هه‌ن. له‌ رۆژئاوا و ئورووپای‌ سه‌ده‌ی‌ هه‌ژده‌یه‌م، پێكدادانی‌ نه‌یاران و یارانی‌ پاشایه‌تی‌ بوو كه‌ بزووتنه‌وه‌ كۆماریخوازه‌كانی‌ پێكهێنا. ئه‌م بزووتنه‌وانه‌، سه‌ره‌تا له‌ ئامریكا و دواتر له‌ فه‌رانسه‌ به‌ ئه‌نجام گه‌یشتن. ناوه‌رۆكی‌ خه‌باتی‌ سه‌ده‌ی‌ 19 له‌ ناسیۆنالیزم و پێداگری‌ له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ پێكهاتبوو. ئه‌گه‌رچی‌ له‌ سه‌ده‌ی‌ بیسته‌مدا، ئایدۆلۆژی‌ ته‌وه‌ره‌ی‌ خه‌بات بوو، به‌ڵام بزووتنه‌وه‌ جه‌ماوه‌ریه‌كان لایه‌نی‌ دیكه‌شیان به‌خۆوه‌ گرت. دوای‌ سه‌ركه‌وتنی‌ شۆڕشی‌ ئۆكتۆبر له‌ رووسیا، فاشیزم و كۆمۆنیزم و لیبراڵ‌ دیموكراسی‌ كه‌وتنه‌ ململانێ‌. فاشیسم و كۆمۆنیزم له‌م به‌ربه‌ره‌كانێیه‌دا دۆڕان و كه‌وتنه‌ په‌ڕاوێزه‌وه‌ (ئه‌گه‌رچی‌ به‌ ته‌واوی‌ ریشه‌ كێش نه‌كران) و لیبراڵ‌ دیموكراسی‌ _لانیكه‌م له‌ تیۆریدا_ به‌گشتی‌ بووه‌ جێی‌ په‌سندی‌ گشتی‌ و له‌ گۆشه‌ و كه‌ناری‌ جیهاندا په‌ره‌ی‌ سه‌ند. كه‌واته‌، پرسیارێك كه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌وه‌ره‌ی‌ سیاسه‌تی‌ نێونه‌ته‌وه‌یی‌ له‌ ده‌یه‌كانی‌ داهاتوودا چیه‌؟ به‌ بڕوای‌ من بۆ وه‌ڵامی‌ ئه‌م پرسیاره‌ ده‌بێ‌ له‌ شوناسی‌ فه‌رهه‌نگی‌ و وابه‌سته‌یی‌ و به‌ره‌ورووبوونه‌وه‌ی‌ كولتووره‌كاندا بگه‌ڕێین. وڵاته‌كان هاوكاریی‌ یه‌كتر ده‌كه‌ن و ئه‌م هاوكاریه‌ كاتێك زیاتر ده‌بێت كه‌ كاریگه‌ری‌ له‌ كولتووری‌ هاوبه‌ش وه‌رگرێت. ئه‌م ره‌وته‌ به‌ ئاشكرا له‌ ئورووپای‌ ئه‌مڕۆدا ده‌بینرێت. به‌ رای‌ من گرووپ به‌ندیه‌كانی‌ دیكه‌ش كه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی‌ ئاسیا و له‌ ئامریكای‌ باشوور سه‌ریان هه‌ڵداوه‌، ده‌كرێ‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‌ هاوبه‌شیه‌كان و به‌ره‌وڕوو بوونه‌وه‌ كولتووریه‌كانیان، شی‌ بكرێته‌وه‌.
ئه‌گه‌ر بمانهه‌وێ‌ په‌یوه‌ندیه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان دوای‌ رووداوه‌كانی‌ 11ی‌ سیپته‌مبه‌ر به‌ پشت به‌ستن به‌ تیۆریه‌كه‌ی‌ ئێوه‌ شی‌ بكه‌ینه‌وه‌، چلۆن ده‌كرێ‌ بۆ نموونه‌ هاوپه‌یمانیه‌تی‌ نێوان پاكستان و ئامریكا له‌ دژی‌ ئه‌فغانستانی‌ تاڵیبان روون بكرێته‌وه‌؟
ئه‌مه‌ راسته‌ كه‌ پاكستان و ئامریكا دوو وڵاتی‌ زۆر جیاوازن، به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندی‌ هاوبه‌شی‌ جیۆپۆله‌تیك له‌ به‌رامبه‌ركێ‌ له‌گه‌ڵ‌ كۆمۆنیزم و توندڕه‌ویی‌ بونیادگه‌رایی‌، ئه‌وانی‌ له‌ یه‌كتر نزیك كردووه‌ته‌وه‌. ده‌وڵه‌تی‌ پاكستان ئه‌گه‌رچی‌ ده‌وڵه‌تێكی‌ سه‌ربازیه‌، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی‌ ئامریكا ده‌توانێ‌ له‌ پێناو به‌ره‌وپێش بردنی‌ ئه‌و مه‌به‌ستانه‌دا، هاوكاریی‌ ده‌وڵه‌تی‌ پاكستان بكات. ئاشكرایه‌ كه‌ دوو وڵات له‌ كۆمه‌ڵێك مه‌سه‌له‌شدا له‌گه‌ڵ‌ یه‌كتر ناكۆكن.
ئێوه‌ له‌ كتێبه‌كه‌تاندا نووسیوتانه‌ كه‌ په‌رده‌ی‌ ئاسنی‌، 45 ساڵی‌ ته‌واو ئورووپای‌ دابه‌ش كرد. به‌ درێژایی‌ ساڵانی‌ شه‌ڕی‌ سارد، ئه‌م په‌رده‌یه‌ چه‌ند سه‌د میل په‌ره‌ی‌ سه‌ند. ئێستا به‌ كۆبوونه‌وه‌ی‌ په‌رده‌ی‌ ئاسنی‌، دیوارێكی‌ ئاسنیی‌ دیكه‌ رۆژئاوای‌ مه‌سیحی‌ له‌ جیهانی‌ ئیسلام و ئۆرتۆدۆكس جیا ده‌كاته‌وه‌. زۆربه‌ی‌ بیرمه‌ندان له‌گه‌ڵ‌ ئه‌م دابه‌شینه‌ی‌ ئێوه‌ ناكۆكن و پێیان وایه‌ قبووڵ‌ كردنی‌ ئه‌م تیۆریه‌ به‌ واتای‌ نه‌بوونی‌ ئیسلام له‌ رۆژئاوایه‌. رای‌ ئێوه‌ له‌مباره‌یه‌وه‌ چیه‌؟
به‌ڵگاندنه‌كانی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ به‌ ته‌واوی‌ هه‌ڵه‌یه‌. من هیچ كات نه‌موتووه‌ كه‌ رۆژئاوا "گشت"ێكی‌ یه‌كگرتوو و یه‌كده‌سته‌. هه‌روا كه‌ جیهانی‌ ئیسلامیش وا نیه‌. جیهانی‌ رۆژئاوا و جیهانی‌ ئیسلام، "گشت"ێكی‌ دابه‌ش كراون. له‌م جیهانه‌دا، فیرقه‌، كۆمه‌ڵگا و وڵاتانی‌ جۆراوجۆر و ره‌نگاوره‌نگ هه‌ن. كه‌واته‌ ناتوانین هه‌موویان وه‌ك "گشت"ێكی‌ چون یه‌كده‌ست وێنا بكه‌ین. به‌ڵام له‌گه‌ڵ‌ ئه‌وه‌ش، ئه‌م دوو جیهانه‌ خاڵی‌ هاوبه‌شی‌ به‌هێز و زۆریان هه‌یه‌. خه‌ڵكی‌ هه‌موو شوێنێك باس له‌ ئیسلام و رۆژئاوا ده‌كه‌ن، به‌ڵام ئه‌م دوو چه‌مكه‌ واتا و مانایه‌كی‌ روونیان هه‌یه‌ كه‌ گرینگترین خاڵی‌ لێك جیاكردنه‌وه‌یان، لایه‌نی‌ ئایینیه‌كه‌یه‌تی‌.
ئایا ئه‌گه‌ری‌ هیچ سازان یان وێكهاتنی‌ نێوان دوو لای‌ په‌رده‌ی‌ ئاسنی‌ نوێ‌ له‌ ئارادا نیه‌؟
ئێوه‌ ده‌ڵێن "دوو لای‌ په‌رده‌ی‌ ئاسنین" و من ده‌ڵێم هه‌ركام له‌ لایه‌كانی‌ په‌رده‌ی‌ ئاسنی‌، خۆی‌ گشتێكی‌ دابه‌شكراوه‌. هه‌ڵه‌یه‌ ئه‌گه‌ر پێمان وابێ‌ دوو كۆمه‌ڵه‌ی‌ یه‌كده‌ست له‌ به‌رامبه‌ر یه‌كتردا ریزیان به‌ستووه‌. سیاسه‌تی‌ جیهانی‌، گۆڕه‌پانی‌ یاریه‌كی‌ زۆر ئاڵۆزه‌ كه‌ تێیدا وڵاتانی‌ جۆراوجۆر به‌رژه‌وه‌ندیه‌ تایبه‌ته‌كانی‌ خۆیان ره‌چاو ده‌كه‌ن، كه‌ هه‌ندێك جار له‌گه‌ڵ‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی‌ دیتران ده‌كه‌وێته‌ دژایه‌تیه‌وه‌. گه‌یشتن به‌م به‌رژه‌وه‌ندانه‌ له‌ جیهانی‌ ئه‌مڕۆدا، پێویستی‌ به‌ دۆزینه‌وه‌ی‌ هاوپه‌یمانه‌. ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‌ ئامریكا، هێشتا هاوكاریی‌ هه‌ندێك رژێمی‌ سه‌ركوتگه‌ری‌ گۆشه‌ و كه‌ناری‌ جیهان ده‌كات. ئاشكرایه‌ كه‌ ئامریكا خوازیاری‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و وڵاتانه‌ به‌ره‌و دیموكراسی‌ هه‌نگاو بنێنن، به‌ڵام هاوكات ناچاره‌ هه‌ندێك جار بۆ دیفاع له‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‌ خۆی‌، هاوكاریی‌ ئه‌و رژیمانه‌ بكات. مه‌سه‌له‌ی‌ هاوكاریی‌ ئامریكا له‌گه‌ڵ‌ پاكستانیش ده‌كرێ‌ له‌م چوارچێوه‌یه‌دا شی‌ بكرێته‌وه‌.
ئێوه‌ به‌مدواییانه‌ وتووتانه‌ كه‌ كۆمۆنیزم بۆیه‌ تێك شكا، مه‌زهه‌ب و كولتووری‌ به‌ هۆكارێك بۆ خزمه‌ت به‌ یه‌كگرتوویی‌ كۆمه‌ڵگاكان نه‌ده‌زانی‌، بۆیه‌ كاتێك گومانی‌ خه‌ڵك له‌مباره‌یه‌وه‌ ره‌ویه‌وه‌، سیستمی‌ كۆمۆنیزمیش به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سروشتی‌ له‌به‌ر یه‌ك هه‌ڵوه‌شا. ئێوه‌ هه‌روه‌ها وتووتانه‌ كه‌ هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ‌ گۆڕانكاریه‌كانی‌ شارستانیه‌تی‌ ئامریكا، رۆژ له‌گه‌ڵ‌ رۆژ بایه‌خی‌ لیبراڵ‌ دیموكراتیزم زیاتر بووه‌.
لیبراڵ‌ دیموكراتیزم هه‌میشه‌ له‌ ئامریكادا ئایدۆلۆژیای‌ زاڵ‌ بووه‌...
راسته‌، به‌ڵام ئاڵ‌‌وگۆڕه‌كانی‌ ئه‌م ئایدۆلۆژیایه‌ دوای‌ رووخانی‌ یه‌كێتیی‌ سۆڤیه‌ت چۆن بووه‌ و ئێوه‌ پێتان وایه‌ ئامریكا ده‌بێ‌ چ ئه‌زموونێك له‌مه‌ وه‌رگرێت؟
ئه‌مه‌ پرسیارێكی‌ زۆر باشه‌. هه‌روه‌ك پێشتر وتم، دوای‌ شۆڕشی‌ سه‌ده‌ی‌ 18 تا ئێستا، ئامریكا هه‌میشه‌ په‌یڕه‌وی‌ ئایدۆلۆژیای‌ لیبراڵ‌ دیموكرات بووه‌. به‌ڵام من له‌ نووسراوه‌كانی‌ ئه‌م دواییانه‌مدا هه‌وڵمداوه‌ بۆ شیكردنه‌وه‌ی‌ گۆڕانكاریه‌كانی‌ ئه‌م قۆناغه‌، كه‌متر له‌ ده‌سته‌واژه‌ی‌ "ئایدۆلۆژیا" كه‌ڵك وه‌رگرم و له‌جیاتی‌ ئه‌و باس له‌ باوه‌ڕ و به‌ها ئامریكاییه‌كان بكه‌م. كاتێك وشه‌ی‌ ئایدۆلۆژیا به‌كار ده‌هێنین، هه‌ر دوابه‌دوای‌ ئه‌و كۆمۆنیزم به‌ مێشكماندا دێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ كۆمۆنیزم رێكخراوترین كۆمه‌ڵه‌ی‌ بیر و باوه‌ڕ و به‌هاكانی‌ پێشكه‌ش ده‌كرد. كۆی‌ به‌ها و باوه‌ڕه‌كانمان، ئه‌گه‌رچی‌ به‌ قه‌ده‌ر كۆمۆنیزم رێكخراو و یه‌كده‌ست نیه‌، به‌ڵام نزیكه‌ی‌ دوو سه‌ده‌ و نیو هه‌روا پته‌و و بایه‌خدار ماوه‌ته‌وه‌. نهێنیی‌ ئه‌م مانه‌وه‌یه‌ له‌ نه‌رم بوون و توانای‌ خۆ رێكخستنیدا بووه‌ له‌گه‌ڵ‌ گۆڕانكاری‌ ئابووری‌، پیشه‌سازی‌، قه‌یرانه‌ ده‌وره‌ییه‌كان، نوشست، شه‌ڕه‌ جیهانیه‌كان و شه‌پۆلی‌ گه‌وره‌ی‌ كۆچ كردن. ناوكی‌ باوه‌ڕ و به‌ها ئامریكاییه‌كان هه‌روا له‌ جێی‌ خۆی‌ ماوه‌ته‌وه‌. ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌ نووسه‌رانی‌ به‌یاننامه‌ی‌ سه‌ربه‌خۆیی‌ ئامریكا ئه‌مڕۆ زیندوو بوایه‌، سه‌ری‌ له‌ هه‌ڵس‌وكه‌وتی‌ ئامریكاییه‌كان سووڕ ده‌ما، چونكه‌ به‌ ته‌واوی‌ له‌سه‌ر هێڵی‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی‌ كۆماردا ده‌یبینینه‌وه‌. ئه‌مه‌ له‌ حاڵێكدایه‌ كه‌ له‌ماوه‌ی‌ ئه‌م ساڵانه‌دا، زۆربه‌ی‌ وڵاتانی‌ جیهان وه‌رسووڕانی‌ جیددییان له‌ جیهانبینی‌ و باوه‌ڕه‌كانیاندا بووه‌. رووخانی‌ سیسته‌مه‌ پاشایه‌تیه‌كان و به‌رده‌وامیی‌ رژیمه‌ كۆماریخواز یان كۆمۆنیستیه‌كان به‌ ناوه‌رۆكی‌ جیاوازه‌وه‌، له‌ هه‌موو شوێنه‌كانی‌ ناوچه‌ی‌ ئوورئاسیا.ناسیۆنالیزم ئایدۆلۆژیای‌ سه‌ره‌كیی‌ ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌یه‌ كه‌ هه‌وڵ‌ ده‌ده‌ن ده‌وڵه‌تی‌ میللیی‌ خۆیان پێك بهێنن و ده‌سه‌ڵاتی‌ خۆیان به‌ده‌سته‌وه‌ بگرن. تا ئه‌و جێیه‌ی‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ئایدۆلۆژیا یان باوه‌ڕه‌ سیاسیه‌كان، وڵاته‌كان زۆر له‌گه‌ڵ‌ یه‌كتر جیاوازن. جیا له‌وه‌ش، دوو رووداوی‌ گه‌وره‌ی‌ دیكه‌ له‌ ده‌یه‌كانی‌ رابردوودا روویاندا كه‌ بێ‌گومان كاریگه‌ریان له‌سه‌ر گۆڕانكاریه‌كانی‌ داهاتووی‌ جیهان ده‌بێت: رووخانی‌ كۆمۆنیزم وه‌ك ئایدۆلۆژیا و سه‌رهه‌ڵدانی‌ لیبراڵ‌دیموكراسی‌ وه‌ك كۆیه‌ك له‌ باوه‌ڕ و به‌ها دێرینه‌كان.

۱۳۸۶ بهمن ۷, یکشنبه

كه هه‌ڵه‌یه‌ك دووباره ده‌بێته‌وه

تێڕوانینێك له‌سه‌ر قسه‌كانی‌ ئه‌مدواییانه‌ی‌ عه‌بدوڵا ئۆجالان و هه‌ڵوێستی‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ پ.ك.ك
له‌ چه‌ند رۆژی‌ رابردوودا دوایین لێدوانه‌كانی‌ عه‌بدوڵا ئۆجالان سه‌رۆكی‌ زیندانیكراوی‌ پ.ك.ك له‌ ده‌زگاكانی‌ راگه‌یاندنی‌ كوردیدا بڵاو كرایه‌وه‌. قسه‌كانی‌ ئه‌م دواییانه‌ی‌ ئۆجالان كه‌ به‌داخه‌وه‌ سه‌ركردایه‌تیی‌ پ.ك.ك چۆته‌ پشتی‌ و سه‌لماندوویه‌تی‌، چه‌ندین خاڵی‌ جێی‌ سه‌رنجی‌ تێدایه‌ كه‌ پێویسته‌ سیاسه‌توانان به‌ وردبینیه‌وه‌ لێی‌ بڕوانن.
1_ له‌گه‌ڵ‌ هێرشه‌كانی‌ ئه‌مدواییانه‌ی‌ ئه‌رته‌شی‌ توركیا بۆ سه‌ر گه‌ریلاكانی‌ پ.ك.ك و هه‌رێمی‌ كوردستان، خه‌ڵكی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات ده‌نگی‌ ناره‌زایی‌ خۆیان هه‌ڵبڕی‌ و له‌ دژی‌ هێرشی‌ توركیا وه‌ستانه‌وه‌. هه‌ر دوابه‌دوای‌ ئه‌م ناره‌زاییانه‌، ئۆجالان له‌ قسه‌وباسه‌كانیدا ده‌ڵێت كورده‌كانی‌ ئێران ئۆتۆنۆمییان پێدراوه‌ و له‌ ئێران ئه‌یاله‌تێك هه‌یه‌ به‌ ناوی‌ كوردستان. جێی‌ سه‌رسووڕمانه‌ له‌حاڵێكدا كه‌ به‌ به‌رچاوی‌ هه‌موو جیهانه‌وه‌ رۆژانه‌ خه‌ڵكی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات له‌ لایه‌ن كۆماری‌ ئیسلامیه‌وه‌ له‌سه‌ر سه‌ره‌تاییترین مافه‌كانیان سه‌ركوت ده‌كرێن و ده‌خرێنه‌ گۆشه‌ی‌ زیندانه‌وه‌ و كوردستان له‌ هه‌موو روویه‌كه‌وه‌ بێبه‌ش كراوه‌، سه‌ركرده‌یه‌كی‌ كورد باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ كورده‌كانی‌ ئێران كێشه‌یه‌كیان نیه‌. ته‌نانه‌ت به‌وه‌شه‌وه‌ ناوه‌ستێ‌ و جوگرافیای‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵات له‌ 4 ئوستانی‌ به‌رینه‌وه‌ به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه‌ بۆ ئوستانی‌ كوردستان و له‌حاڵێكدا باس له‌ ئۆتۆنۆمی‌ له‌و ئوستانه‌ش ده‌كات كه‌ به‌رپرسه‌كانی‌ ئێستاش له‌ تارانه‌وه‌ دێن.
2_ ئۆجالان بۆ چاره‌سه‌ری‌ كێشه‌كانی‌ كورد، پێشنیارێك دێنێته‌ ئاراوه‌ له‌مه‌ڕ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ كورد له‌ به‌رامبه‌ر ئیمپریالیزمدا هاوپه‌یمانێتی‌ له‌گه‌ڵ‌ شیعه‌ پێك بهێنێت و له‌و رێگه‌یه‌وه‌ دوو ئامانجی‌ دژایه‌تی‌ له‌گه‌ڵ‌ ئیمپریالیزم و گه‌یشتن به‌ مافه‌كانی‌ بپێكێت. له‌ جیهانی‌ ئه‌مڕۆدا و له‌گه‌ڵ‌ شه‌پۆلی‌ دژایه‌تیی‌ جیهانی‌ له‌گه‌ڵ‌ ئیسلامگه‌رایی‌ و شه‌ڕی‌ ئیسلامگه‌رایی‌ و عه‌لمانیه‌ت، هاوپه‌یمانێتی‌ كورد له‌گه‌ڵ‌ شیعه‌، بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردی‌ ده‌خاته‌ كام به‌ره‌ی‌ ئه‌م شه‌ڕه‌ی‌ هه‌موو شوێنێك و رۆژهه‌ڵاتی‌ ناوه‌ڕاستی‌ له‌ هه‌موان زیاتر ته‌نیوه‌؟ ئایا هاوپشتی‌ له‌گه‌ڵ‌ به‌ره‌ی‌ ئیسلامی‌ ئامانجه‌كانی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان ده‌پێكێت كه‌ بریتی‌ بێت له‌ دیموكراسی‌ و سیكۆلاریزم و عه‌داڵه‌تی‌ كۆمه‌ڵایه‌تی‌ و هه‌موو ئه‌م دروشمانه‌؟ ئایا ئه‌و شیعه‌یه‌ی‌ كه‌ بڕیاره‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردی‌ هاوپه‌یمانی‌ بێت، هه‌ر ئه‌و دوژمنه‌ له‌مێژینه‌یه‌ نیه‌ كه‌ ساڵانێكه‌ هه‌وڵی‌ كپ كردنی‌ ده‌نگی‌ حه‌قخوازانه‌ی‌ كوردستان و بزووتنه‌وه‌كه‌ی‌ ده‌دات؟ ئایا ئه‌و 100هه‌زار گه‌ریلایه‌ی‌ كه‌ بڕیاره‌ له‌ به‌رامبه‌ر به‌ ره‌سمی‌ ناسینی‌ پژاكدا بدرێت به‌ كۆماری‌ ئیسلامی‌، به‌و واتایه‌ نیه‌ كه‌ ده‌بێته‌ به‌شێك له‌و سپایه‌ی‌ نزیكه‌ی‌ 3 ده‌یه‌یه‌ كوردستانی‌ كردووه‌ته‌وه‌ پادگان و به‌ هه‌زاران تێكۆشه‌ری‌ شه‌هید كردووه‌ و فه‌زای‌ ترس و وه‌حشه‌تی‌ تا هه‌نووكه‌ش به‌سه‌ر كوردستاندا سه‌پاندووه‌؟
3_ سه‌رۆكی‌ پ.ك.ك له‌ زیندانه‌وه‌ جارێكیتر لێدوانه‌كانی‌ پێشووتری‌ له‌مه‌ڕ حكوومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان به‌ ئه‌ده‌بیاتێكی‌ دیكه‌وه‌ دووباره‌ ده‌كاته‌وه‌ و دیسانیش ئه‌م هه‌رێمه‌ ئازاده‌ی‌ كوردستان كه‌ له‌ 17 ساڵی‌ رابردوودا بۆته‌ چقڵی‌ چاوی‌ دوژمنانی‌ كوردستان و ، به‌ دژی‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان ناو ده‌بات و به‌ ئه‌ركی‌ ده‌زانێت بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و له‌بار بردنی‌، هه‌وڵ‌ بدرێت. ئایا دوژمنایه‌تی‌ كردنی‌ هه‌رێمێكی‌ ئازاد له‌ كوردستان، ده‌توانێ‌ خزمه‌ت به‌ به‌هێزكردنی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ پارچه‌كانی‌ دیكه‌ی‌ كوردستان بێت و ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ ده‌توانێ‌ ده‌توانێ‌ وه‌ڵامێكی‌ باش بێت بۆ پشتیوانیی‌ خه‌ڵكی‌ پارچه‌كانی‌ دیكه‌ی‌ كوردستان له‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان له‌ هه‌موو پارچه‌كان، یان ته‌نیا خزمه‌ت به‌ دووبه‌ره‌كایه‌تی‌ و له‌به‌ر یه‌ك بڵاوكردنی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان و لاواز بوونی‌ خه‌بات له‌ پارچه‌كانی‌ دیكه‌ ده‌كات؟ ئایا كورد له‌م قۆناغه‌دا، له‌ ناوخۆیدا پێویستی‌ به‌ هاوپشتی‌ و پشتیوانی‌ كردن له‌ یه‌كتره‌، یا ده‌بێت له‌پێناو دوور كه‌وتنه‌وه‌ له‌ یه‌كتر و دوو به‌ره‌كایه‌تی‌ خستنه‌ ناو ریزه‌كانی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستانه‌وه‌ سیاسه‌ت دابڕێژێت؟
4_ سه‌ركردایه‌تیی‌ ئێستای‌ پ.ك.ك به‌ پشتیوانی‌ كردنی‌ له‌م هه‌ڵوێستانه‌ و له‌حاڵێكدا كه‌ پشتیوانیی‌ به‌رینی‌ جه‌ماوه‌ری‌ پارچه‌كانی‌ كوردستان له‌ خه‌باتی‌ كوردستانی‌ باكوور و دژایه‌تیی‌ كردن له‌گه‌ڵ‌ هێرشی‌ توركیا ده‌بینێت، نه‌ك ته‌نیا ناتوانێت خزمه‌ت به‌ هاوكاریی‌ هێزه‌ كوردستانیه‌كان بكات و له‌مه‌ڕ یه‌كگرتوویی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كوردستان له‌ هه‌موو پارچه‌كان هه‌نگاو بنێت، به‌ڵكوو جارێكیتر خه‌ریكه‌ دیسان به‌ رێگایه‌كدا بڕواته‌وه‌ كه‌ پێشتر ئه‌زموونی‌ كردووه‌ و ده‌ره‌نجامی‌ هه‌ڵه‌كه‌ی‌ بینیوه‌. سه‌ركردایه‌تیی‌ پ.ك.ك ئه‌مجاره‌شیان به‌ پشتیوانی‌ له‌م قسانه‌ و له‌م هه‌ڵوێست و سیاسه‌تانه‌، جارێكی‌ دیكه‌ له‌ كۆتاییه‌كانی‌ 2007دا هه‌مان هه‌ڵه‌ی‌ دووپات كرده‌وه‌ كه‌ سه‌ره‌تاكانی‌ 1999 له‌ وه‌ڵامی‌ پشتیوانیی‌ به‌رینی‌ جه‌ماوه‌ری‌ خه‌ڵكی‌ كوردستانی‌ رۆژهه‌ڵاتدا، تووشی‌ بوو. ئایا كاتی‌ ئه‌وه‌ نه‌هاتووه‌، پ.ك.ك له‌جیاتی‌ خۆ دوورخستنه‌وه‌ له‌ هێزه‌ كوردستانیه‌كان و دوو به‌ره‌كایه‌تی‌ خستنه‌ ناو خه‌باتی‌ پارچه‌كانی‌ كوردستان، هه‌وڵ‌ بۆ له‌ یه‌كتر نزیكبوونه‌وه‌ و كاری‌ هاوبه‌ش و هاوكاریی‌ هێزه‌كان بدات؟